YAŞLILARDA DAVRANIŞ SORUNLARI VE UYUM - Deneme Sınavı - 6

Anksiyete bozukluğu varlığında eşlik eden depresyonlar yaşlılarda intihar gelişimi açısından riski önemli ölçüde arttırmaktadır.

Manik dönemde, en az bir hafta süreyle benlik saygısında abartılı artma, uykusuzluk, taşkınlık, fikir uçuşmaları ve dikkat dağınıklığı,
zevk veren etkinlere katılımın arttığı, mesleki ve toplumsal işlevlerin bozulduğu bir duygudurum dönemini tanımlamaktadır.

Demans genellikle sinsi başlangıçlı, beyinde yaygın ve uygun tıbbi yöntemlerle gözlemlenebilir değişiklikler ile seyreden bir hastalıktır. Bu hastalıkta bilinç kaybı, bellek, zeka, düşünme, davranış ve sosyal
yeteneklerde ciddi bozulmalar meydana gelmektedir.

Beklenmedik olma ölçütünde, uyaran ve ortaya çıkan davranış ile belirti arasında bir uyumsuzluk söz konusudur. Örneğin hayatında herhangi bir sorunu olmamasına rağmen bireyin her an kötü bir şey yaşayacağına ilişkin yoğun düşünceleri olabilir. Burada kaygı beklenmediktir ve var olan durumla oransızdır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde ruh sağlığı uzmanlarının hastalarına/danışanlarına kazandırmayı istedikleri değerlerden yola çıkarak bir psikolojik sağlık ölçütleri listesi oluşturulmuştur. Buna göre psikolojik sağlık ölçütleri olarak; özgür bir birey olma, kimlik duygusuna sahip olma, kendini değerli hissetme, kişiler arası iletişim becerisi, duyarlılık, öz bakım ve güven becerisi, aile, evlilik gibi toplumsal ilişkiye katılma, değerler ve anlamlara sahip olma, öz güven ve dürüst olma, oto kontrol ve kişisel sorumluluk gibi değerler tespit edilmiştir. Görüldüğü gibi, bunlar arasında "fazla sorumluluk alma" yer almamaktadır.

Distimi, en az iki yıl süren kronik bir depresyondur. Distimi tanısı alan hastalar depresyon belirtilerini taşırlar fakat daha hafif şiddettedir: iştah azalması, uykusuzluk, enerji azlığı, kendine güvenin azalması, dikkat ve konsantrasyon güçlüğü, umutsuzluk gibi.

Tedavi edilmeyen depresyon bireyin depresyona ikincil fiziksel hastalıklar geliştirmesine, işlevselliğin kaybına, yaşam kalitesinde düşmeye, gereksiz sağlık harcamaları, ilaç kullanımı ve yan etkilerine, tamamlanmış intihar davranışına neden olabilir. Bunlar arasında somatik (bedensel) yakınmalar yer almaz.

Deliryum; hızlı başlayan, dalgalı seyir gösteren, çok farklı nedenlerden dolayı ortaya çıkan, bilinç, algılama, düşünce, uyku-uyanıklık döngüsü değişimlerinin eşlik ettiği bir klinik sendromdur. Nöropsikiyatrik anormalliklerle ortaya çıkar ve yaşlılarda sık görülür. Deliryumda bilinç bulanıklığı, dikkati toplama ve devam ettirme bozukluğu, bulunduğu yeri, zamanı ve kişileri bilememe durumu, hayaller görme, bilinç düzeyinde dalgalanma, konuşma bozukluğu, ellerde titreme, istemsiz hareketler, hareket etme kusuru şeklinde durumlar gözlemlenir.

Yaşlılık dönemine özgü genel özellikler olmasına karşın, her birey bireysel özellikleri doğrultusunda farklılıklar gösterirler. Yenilikler onlara zaman zaman kaygı verici hâle gelir bazen de ürkütür. Yaşlı kişi yeniliklerden ürkebilir. Değişen durumlara uyumun zorlaşması bireyde ruhsal çöküntüye neden olur. Gün geçtikçe yaşama dair her yeni şey, yaşlı bireyi ürküttüğü için alışkanlıklarını değiştiremez ve yeni durumlara uyum sağlayamaz.Yaşlılık, bireyin geçmişini de daha sıklıkla sorguladığı bir dönemdir. Yaşlı birey ve çevresi arasında sürekli çatışma çıkar. Bu sebeplerle D seçeneği doğrudur.

Kişinin aslına, özüne ilişkin, büyük ölçüde değişmeyen kişilik özellikleri için “mizaç”, “huy” ve “karakter” gibi kavramlar da kullanılmaktadır. Ancak bu kavramlar birbirlerinden farklı anlamlar içermektedir. Bu anlamda karakter, bireyin çevresiyle etkileşiminin bir ürünü olarak, en belirleyici unsur olarak annebaba gibi temel bakım veren kişilerle yaşadığı deneyimlere bağlı olarak sosyal ortamıyla şekillenen özellikler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Kişilerin bedensel özelliklerinde, bilinçli deneyimlerinde ve sosyal davranışlarında yansımasını bulan kişilik özellikleri genel olarak tutarlılık ve kararlılık gösterir. Bir özelliğin kişilik özelliği olabilmesi için bireyi eşsiz kılacak ve başkalarından ayıracak şekilde yaygın ve uzun süreli bir biçimde bireyin hayatında ortaya çıkıyor olması gerekmektedir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Belli başlı kişilik özelliklerinin kümelenip kümelenmediği psikolojik araştırmaların konusu olmuştur. Çalışmalar söz konusu özelliklerin farklı biçimlerde gruplanabildiğini ve farklı kişilerin farklı özellikler gösterdiğini ortaya koymaktadır. Aktivite düzeyi, Duygusal etkilenirlik, Duyuş şiddeti, İçe Dönüklük ve Dışa Dönüklük, Beş Faktör Kişilik Özellikleri ve Bilişsel Özelliklerdir. İçsel denetim ve dışsal denetim odağı kişilik özelliklerinin gruplandırılmasında dikkate alınan niteliklerden birisi değildir. Doğru cevap E seçeneğidir.

Eysenck’in araştırmalarının öncülük ettiği kişilik özellikleri bağlamının daha genişletilmiş hâli olan bir başka çalışma Costa ve McCrae tarafından gerçekleştirilmiş olup alanyazında “büyük beşli” olarak anılmaktadır. Bunlar “vicdanlılık/düşüncelilik, deneyime açıklık, dışadönüklük, yumuşak başlılık/kolay geçimlilik ve nevrotizm’dir. Psikotizm bu kişilik özelliklerinden birisi değildir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Kişilerin karşı karşıya kaldıkları gelişim görevlerini yerine getirmeleri birçok beceri gerektirmekle birlikte sağlıklı bir kişilik örüntüsünü de gerektirmektedir. Dikkat edilirse benzer kayıplar yaşasalar da kişiler birbirinden farklı tepkiler vermektedirler. Bu durum kişilerin sahip oldukları kişilik özellikleriyle yakından ilişkilidir. Doğru cevap A seçeneğidir.

1980’li yıllarda Neugarten’in ortaya koyduğu sınıflandırmada ise yaşlı bireylerin yaşantılarındaki aktiflikleri/etkinlikleri ve yaşam doyumları odak noktaları olarak ele alınmaktadır. Bu kapsamda; Bütünleşmiş kişilikler, Zırhlı-savunmacı kişilikler, Edilgin-bağımlı kişilikler ve Bütünleşmemiş kişilikler olarak 4 farklı kişilik tipi ortaya konulmuştur. Olgun kişilik türü ise "olgun tip" olarak Reichard, Livson ve Peterson’un Kişilik Tipleri'nden birisini oluşturmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Yaşlılıktaki kişilik değişimleri elbette sadece yaşlanma ile açıklanamaz. Kişinin deneyimleri, yaşamındaki stres faktörleri, sosyal çevre gibi faktörlere bağlı olarak kişilik özelliklerindeki değişimlerden söz edilebilir. Kişilerin yaşlandıkça yaptıkları öz-değerlendirmeler sonucu kişisel duygularına daha fazla yöneldikleri, aceleciliğin ve dışadönüklüğün azaldığı öne sürülmektedir. Tanımı gereği kişilik özelliklerinin yaşam boyu kararlılık gösterdiği varsayılmaktadır. Yaşları 65 ile 100’ün üzerinde değişen 187 birey üzerinde yapılan bir araştırmanın bulguları kişilik özelliklerinin değişmediğini göstermektedir. 

Duygusal dengesizlikler yaşlılıkta yalnızlık ve korkuya sebep olmakta, dolayısıyla iyi oluş hâlini olumsuz etkilemektedir. Öte yandan, sadece olumsuz kişilik özellikleri değil, sorumluluk sahibi olmak gibi olumlu kişilik özelliklerinin de iyi oluş hâlini olumsuz etkilemesi ise oldukça ilginç bir bulgudur. Zaten olumsuz görülen kişilik özelliklerinin her zaman bireyin hayatında olumsuz sonuçlar doğuracağını da söyleyemeyiz.

Dışa dönüklük, duygusal açıdan dengesizlik, sorumluluk, yumuşak başlılık ve deneyime açık olmak şeklindeki kişilik özelliklerinin yaşlı bireylerin kendilerini iyi hissetmeleri üzerindeki rolünü inceleyen bir araştırmada, bireylerin kendi yaşamlarını kontrol altına tutabilecek ve düzenleyeceklerine ilişkin inançları yüksek olduğunda iyi oluş hâllerinin de yükseldiği ortaya konmuştur. Duygusal dengesizliklere sahip bireylerin iyi oluş hâlleri beklendiği üzere düşük seviyede bulunmuştur. Doğru cevap C seçeneğidir.

Bireyin yatılı bakım altında ortamının bir ruh sağlığı çalışanı tarafından sistematik bir biçimde fiziksel ve sosyal anlamda psikolojik işlevlerini iyileştirmesini sağlamak üzere düzenlemesi 'Nidoterapi' denilmektedir.

Yaşlı bireylerle çalışırken başlangıç aşamasında da sonrasında da yaşlı bireye yaklaşım, tutum ve tavırlar açısından ortaya konması gereken bazı iletişim ilkeleri bulunmaktadır. Bu ilkeler şöyle sıralanabilir:

'Bireyin sorunlarını yardım almaksızın kendi başına çözmesini desteklemek' bu ilkelerden birisi değildir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Yaşlı birey demans, konfüzyon (bilinç bulanıklığı), alkolizm, enkontinans (idrar tutamama, idrar kaçırma), fiziksel kısıtlılıklar ya da yakınlarıyla ya- şadığı izolasyon (yalıtım, tecrit) nedeni ile toplumdan da uzaklaşabilir. Erikson, yaşlılık dönemini olgunluk dönemi olarak almakta, üretken geçmiş bir yaşamın kişiye “ego bütünlüğü” kazandırdığını, yaşlılık döneminde o güne kadar ürettiklerinden çocuklarının ve torunlarının faydalanışını görmenin kişiye doyum sağladığını, bugünüyle geçmişini böylece bütünleştirebildiğini ifade etmektedir. Ego'nun yaşlı bireyin toplumdan uzaklaşmasında etkisi yoktur.

Yaşlı bireyin yaşadığı bedensel nitelikli kayıplar, çeşitli sağlık sorunları, kişinin kendini değersiz görmesine; emeklilikle gelen iş ve statü kaybı onda işe yaramama duygularının gelişmesine neden olur. Bunların yanı sıra, ekonomik olanaksızlıklar, yakınların ölümü, yaşlıyı güvensizlik duyguları içine iterek onun benliğini tehdit eder. Yaşlı kişiliğinin büründüğü bu olumsuz görüntü, değerini kaybetmiş “benlik kavramı”nda meydana gelen değişmelerden kaynaklanır. Yaşlıların genel nüfustaki oranlarının gittikçe artmasına karşın yaşlılar, genç kuşaklara bağımlı olan bir “azınlık grubu” oluşturmaktadır. Her türlü azınlık grubu bireylerinde görülen kişilik örüntüsü yaşlılarda da gelişir. Alınganlık, kendinden nefret, güvensizlik ve belirsizlik semptomları (kavgacılık, duygu küntlüğü, gerileme, içe dönme, kaygı, bağımlılık, savunmalı davranışlar) olumsuz kişilik niteliklerinin, diğer azınlık gruplarında olduğu gibi yaşlılar grubunda da paylaşıldığı görülmektedir.