YAŞLILARDA DAVRANIŞ SORUNLARI VE UYUM - Deneme Sınavı - 5

Yaşlılık hem biyolojik, hem bilişsel, hem de psikososyal yönleri ile değerlendirilmesi gereken bir süreçtir. Yaşla birlikte görülen fiziksel değişim, yaşlılığın biyolojik boyutunu; algı, öğrenme, problem çözme ve kişilik özellikleri açısından insanın uyum sağlama kapasitesindeki değişimler yaşlılığın bilişsel boyutunu oluşturur. Çevredeki diğer bireylerle etkileşim ise, yaşlılığın psiko-sosyal boyutunu oluşturur.

Uyum bozukluğu belirlenebilen, somut bir psikososyal stres kaynağı ya da yaşamdaki değişiklikler karşısında gösterilen geçici uyumsuzluk tepkisi olarak tanımlanmaktadır. Uyum bozukluklarının diğer psikolojik bozukluklardan en önemli farklılığı, uyumsuz davranışların mutlaka ve mutlaka bir stres algısına dayalı davranış örüntülerini içermesidir. Uyum bozuklukları farklı nitelik ve farklı büyüklükteki psikososyal stres faktörleri sonucunda ortaya çıkmakta, bu nedenle uyum bozuklukları stres tepki sendromu olarak ele alınmaktadır. Doğru cevap D şıkkıdır.

Yaşlılarda yaşamın hiçbir alanından kaçmama, Yaşama Aktif Katılım da uyumu kolaylaştıran önemli bir faktördür. Özerklik kendi kendini düzenleme, kontrol etme ve kendi yaşamı ile ilgili kritik ve önemli kararlar alabilme becerisi gibi özellikleri vurgulamaktadır. Kabullenme; en önemli gelişim özelliklerinden birisi olan bireyin geçmişini kabul etmesi, yaptıklarından pişmanlık duymaması, şimdiki yaşamından da memnuniyet duyması yaşlıların yaşamdan ve kendisinden beklentilerini düşürmesine yol açmakta, kendisini baskı altında hissetmesini engellemektedir. Diğer tüm davranışlar gibi uyum sağlamaya yönelik davranışları da etkileyen ve bireysel farklılıkların temelinde yer alan kişilik özelliklerinin uyum sürecine etkisi dikkatle incelenmiş, dışadönük kişilik özelliğine sahip yaşlıların içedönüklere oranla yaşlılığın neden olduğu değişimlere daha kolay uyum sağladığı ortaya konmuştur. Dışa dönük bireyler çevresindeki insanlarla daha fazla iletişime geçen, konuşkan insanlar oldukları için yaşama daha aktif olarak katılmaktadırlar. Yeniliklere açık olma, yaşlının fiziksel, bilişsel ve psikososyal gelişim alanlarındaki eski alışkanlıklarını bırakarak, bu alanlardaki değişimlere yönelik yeni tavır ve tutumlar geliştirmesini sağlamaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Yaşlı kişilerin sağlık durumuyla ilgili en önemli kavramlardan birisi “sağlık öyküsü” dür. Sağlık öyküsünün içeriğinde özgeçmiş, soy geçmişi, şu anki durumu ve ilaç kullanımı ile ilgili bilgiler yer almaktadır.Yaşlı kişilerin sağlık durumuyla ilgili diğer bir kavram da “sağlık algısı” dır. Sağlık algısı yaşlının hastalıklarını ve bedenindeki değişimleri nasıl algıladığıdır. Sağlık öyküsünün içeriğinde yer almaz.

Bireyler Durumu ya da Olayı Yeniden Yorumlama, Durumu Kabul Etme, Sosyal Karşılaştırma, Sosyal Destek Arama ve Bulma, Durumu Görmezden Gelme, Durumdan Kaçınma gibi yöntemleri kullanarak olumsuz duygularını kontrol etmeye, azaltmaya çalışmaktadırlar. Sosyal karşılaştırma stratejisi de yaşlılar arasında sıklıkla kullanılan, bireyin kendisini kendisinden daha kötü durumda olan akranları ile karşılaştırarak gerçekleştirdiği duygu odaklı bir stratejidir. Böylece, kişi kendisini daha iyi hisseder ve yaşama tutunur. Sosyal destek arama ve bulma stratejisiyle ise bireyler olumsuz duygularını güvendikleri kişilerle paylaşarak, onların desteğini alarak olumsuz duygularının yoğunluğunu ve olumsuz etkisini azaltmaya çalışmaktadırlar. Doğru cevap B şıkkıdır.

Uyum bozukluğu belirtilerindeki bu çeşitlilik ve farklılık nedeni ile uyum bozukluğunun altı alt türü belirlenmiştir. Alt türler Depresyonla Birlikte Seyreden Uyum Bozukluğu, Kaygıyla Birlikte Seyreden Uyum Bozukluğu, Depresyon ve Kaygı İle Birlikte Seyreden Uyum Bozukluğu, Dürtü Kontrol Bozukluğu/Davranım Bozukluğu İle Birlikte Seyreden Uyum Bozukluğu ve Karışık veya Belirsiz Uyum Bozukluğu olarak adlandırılmaktadır. Kaygıyla Birlikte Seyreden Uyum Bozukluğu; sinirlilik, endişeli olma, sinirden titreme ve seğirme, sürekli kötü bir şeyler olacak beklentisi ve bağlandıkları yer ve kişilerden ayrılma korkusu gibi belirtilerle tanımlanmaktadır. Bu alt türde tanı alan bireylerin belirtileri kendisi için rahatsızlık oluşturup işlevselliğini bozsa da herhangi bir kaygı bozukluğu tanısı alması için yeterli gelmemektedir. Bu nedenle psikolojik destek ve psikiyatrik yardım sunmak için bu tanı kullanılmaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Strese karşı gösterilen tepkilerin uyum bozukluğu olarak nitelendirilmesi için tepkilerin; stres kaynağının ortaya çıkışından itibaren üç ay içerisinde gözlenmesi, stres faktörüne gösterilmesi beklenen tepkiden fazla ya da aşırı olması ve bireyin günlük yaşamındaki işlevselliğinde azalmaya neden olması gerekmektedir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bazı yaşam olayları, kazanç-kayıp açısından değerlendirilmektedir. Kazanç olarak algılanan değişikliklere büyükanne/büyükbaba olmayı örnek verebiliriz çünkü büyükanne ya da büyükbaba olan birey var olan rollerine yeni bir rol eklemektedir. Örneğin evlilik eş rolünün kazanımı, toplumsal statüde değişiklik, gelirin artması gibi getirilerinin yanı sıra eşin ve evin sorumluluğunu üstlenme, özgürlüğün sınırlanması, eşin yakın ve akrabalarıyla ilişki ve iletişim kurmak zorunda olma gibi nedenlerle olumsuzlukları da içermektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, kayıp gibi olumsuz olayların yanı sıra olumlu olayların da uyum bozukluklarına yol açabileceğidir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Emeklilik, yaşlıların sosyal yaşamında bir dizi değişim gerçekleştirmesine yol açan önemli yaşam olaylarındandır. Kendi yaşamını tek başına sürdüremeyecek olmanın kendisi önemli bir yaşam olayı olmasına rağmen, başka yaşam olaylarının da tetikleyicisi olabilmektedir. Evinden ayrılma, bakım evine yerleşme, yetişkin çocukları ile yaşamak zorunda kalma kendi yaşamını sürdürememenin doğurgusu olan yaşam olaylarındandır. Kayıplar ise, maddi (mal/para kaybı) veya manevi (yakınının ölmesi) gibi durumlardan oluşmakta ve yaşlılar için ciddi stres ve kaygı kaynağı olabilmektedir. Psikomotor becerilerindeki yavaşlamalar nedeni ile kaslarını eskisi kadar hünerli olarak kullanamayan yaşlılar, daha yavaş hareket etmekte, uyarıcılara tepki verme süreleri uzamakta, bu nedenle araba kullanma gibi psikomotor becerilerin kullanımını gerektiren etkinlikleri yapamaz hâle gelmektedirler. Örneğin, kırmızı ışığı gördükten sonra frene basma süresi eskisine oranla daha uzun sürede gerçekleşmekte, bu nedenle trafik kazasına karışma olasılıkları yükselmektedir. Psikomotor becerilerindeki zayıflamanın yanı sıra sinir hücrelerinin kaybı nedeni ile duyularında ortaya çıkan kayıplar da yaşlıların yaşamında ciddi değişiklikler yapmasına ve stres tepkisine yol açmaktadır. İşitme kaybı yaşayan bir yaşlı, kişiler arası ilişkilerinde yeteri kadar iyi duyamadığı için etkileşime giremeyebilmekte, etkileşime girmeye çalıştığında da karşı tarafı anlayamadığı için engellenmişlik yaşayarak öfkelenebilmekte, yüksek sesle konuştuklarında da onlara, “Sağır mı var? Ne bağırıyorsunuz?” şeklinde tepki gösterebilmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bir yaşlının sinir hücrelerinin zarar görmesi sonucunda görme yetisini kaybetmesi içsel kaynaklı önemli yaşam olaylarına örnek olarak verilebilir çünkü yaşlı vücudunda meydana gelen bu değişime göre yaşamında yeni düzenleme ve değişiklikler yaparak uyum sağlamak zorunda kalmaktadır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Özerklik kendi kendini düzenleme, kontrol etme ve kendi yaşamı ile ilgili kritik ve önemli kararlar alabilme becerisi gibi özellikleri vurgulamaktadır. Yaşlıların yaşam kalitesi ile doğrudan ilişkili olan bağımsız olabilme, kendi yaşamını özerk biçimde sürdürebilme uyum sağlama sürecinde kritik öneme sahiptir. Bu nedenle yaşlıların fiziksel ve bilişsel alanlardaki yeterlik ve becerilerini koruması, bilişsel ve fiziksel fonksiyonelliği sürdürebilmesi ve sağlığını koruması yaşlıların uyum sağlama sürecini kolaylaştırmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Sağlık davranışı, bireyin zararlı alışkanlıkları, sağlık problemi ile ilgili bilgisi, hastalığının günlük yaşamını kısıtlayıp kısıtlamaması gibi durumları içerir. Sağlık davranışı bireyin sağlığı konusunda nasıl davrandığını ifade etmektedir.

D seçeneği dışındaki seçeneklerde verilen ifadeler görme problemi olan yaşlıların iletişimini ve günlük yaşamını kolaylaştırmak için yapılması gerekenler arasında yer almaktadır. Yüz yüze iletişim kurmak ise işitme problemi olan yaşlıların iletişimini ve günlük yaşamını kolaylaştırmak için yapılması gerekenlerden biridir.

Vücuttaki tüm sistemlerde yaşlılıkla beraber çeşitli değişimler ortaya çıkar. Bu sistemler; duyu, bağışıklık, hormonal, dolaşım, solunum, sinir, üreme, sindirim, boşaltım ve kas- iskelet sistemleridir. Duygu değişiklikleri ise fiziksel değil, psikolojik olarak yaşanan değişimlerdir.

Fiziksel aktivitenin arttırılması, sağlıklı bir beslenme ve ruhsal durumun desteklenmesi yaşlının sağlık sorunlarının azalmasında yararlı olur. Sosyal soyutlanmayı azaltmak için yaşlıların sosyal hayata dahil olmaları, üretken bir hayat sürdürmeleri, kendilerini geliş- tirebilmeleri için uygun ortam oluşturulması, fırsatlar sunulması, eğitim alma/verme, kuşaklararası paylaşımı arttırıcı projelerin yaşama geçirilmesi, yaşlı odaklı sivil toplum örgütlerine aktif katılımlarının sağlanması gibi önlemler alınabilir. Yaşlılar gençlerle kendilerini yenileyebilirler. Gencin bedensel enerjisi, dinamizmi, yaşlının bilgeliği ile bütünleşerek daha üretken ve yaratıcı toplum oluşturulabilir. Çevresinde onun tecrübelerinden yararlanmak isteyen gençlerin varlığı yaşlıları çok mutlu edecektir. Yaşlı bireyin sağlıklı ruh halinin sürdürülmesi için; öz yeterliliklerinin arttırılması, sağlıklı ve aktif yaşam tarzının sürdürülmesine ilişkin hizmet programlarının geliştirilmesi gerekir. III numaralı ifadede yanlış bilgi verildiği için bunun yer almadığı seçenek doğru olacaktır.

Yaşlılarda yeni şeylere karşı tepki bazen “korku” düzeyine çıkar, yeni bir şey satın almak, giymek istemezler. Yeni olan şeyleri çirkin ve kötü bulabilirler. Hatta kendilerini dış dünyadan soyutlayıp içlerine kapanabilirler. Bu uyum sorunu zamanla ilerleyerek yaşlılık bunamasının belirtilerinden biri olarak neofobi (yenilik korkusu) karşımıza çıkabilir. Yaşlının iç dünyasına kapanması ve içe dönük bir hayat sürmesi, duygulanım durumunu da bozar. Bu durum yaşlı bireyin benmerkezci davranmasına yol açabilir.

Kendini çaresiz ve aciz hissetme, kendine güvende azalma, ailevi sorunlara gösterilen tepkinin artmasının yanı sıra; yaşadığı mekânı değiştirememe yaşlılarda görülen ruhsal sorunlar arasındadır.

Yaşlının hastalığına karşı tutumu da uyum düzeyini etkileyen önemli bir faktördür. Bazı yaşlılar beden sağlıklarıyla aşırı derecede meşgul olma, hemen her gün yeni bir yakınma ile doktora başvurma ya da sürekli olarak hastalıklarıyla ilgili sorular sorma eğilimindedirler. Hatta hastalık hastası olarak nitelendirilebilecek davranışlar sergileyebilirler. Yaşlılardan bazıları hasta olmalarını ilgi çekme aracı olarak bile kullanabilirler. Bazı yaşlılar ise, tam tersine yaşlılığı inkâr etme, doktora ya da hastaneye gitmeme yönünde davranışlar sergileyebilirler. Bu iki durum da yaşlının sağlığı açısından bir takım tehlikeleri barındırmaktadır. En sağlıklı tutum ise yaşlılığın kabul edilmesidir.

Kaygı ve kronik hastalık arasında çift yönlü bir ilişki vardır. Kaygı kronik hastalıkları arttırır. Kronik hastalıklar da kaygıyı. Kaygı kronik hastalığın gelişiminde risk etkeni olabilir.