YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II

BİRİNCİL STRES KAYNAKLARI

Objektif Stres Kaynakları: Yaşlının bilişsel bozukluğu, Yaşlının problemli davranışları, Günlük yaşam etkinliklerinde bağımlılık ve hasta direnci

Subjektif Stres Kaynakları: Bakım verenlerin rol yüklenmesi, Bakım verenlerin rol esareti, Yakınlığın kaybıdır.

Psikoloji bilim dalında strese ilişkin en tanınmış ve birçok çalışmaya temel oluşturmuş yaklaşımlardan biri Lazarus’a aittir. Lazarus’un geliştirdiği Etkileşim Kuramı’na göre stres; birey tarafından onun kaynaklarını aşan ve zorlayan, iyilik durumunu tehlikeye sokan bir durum olarak değerlendirilen çevre ve birey arasındaki ilişki olarak tanımlanmıştır.

Birincil stres kaynakları,  yaşlının bilişsel bozukluğu, yaşlının problemli davranışları, günlük yaşam etkinliklerinde bağımlılık ve hasta direnci, bakım verenlerin rol yüklenmesi, bakım verenlerin rol esareti ve yakınlığın kaybıdır.

Bakım verenlerin rol esareti; yaşlı bakımıyla ilgilenen aile üyelerinin yaşlı bakım rolünü gönülsüz yapmaları sonucu hoş olmayan duygular hissetmeleridir. Bu duygu, aile üyesinin başka bir şeyi yapmayı tercih ederken yaşlıya bakmak zorunda kalması sonucu yaşanır. Rol esareti, rolün güçlüğü ya da stresli olması ile ilgili değildir, daha çok yaşlı bakım rolünü üstlenmeye isteksizlik ile ilgili bir kavramdır.

İntrapsişik stres kaynakları, bakım verme koşullarının, bakım veren aile üyelerinde benlik kaybı, bakıcılık yeterliliğinin olmayışı duygularına neden olması sonucu yaşanan stres faktörlerine denir.

Schulz ve Salthouse’un Stres ve Başa Çıkma Modeli'nde, stres faktörleri ve sonuçları arasında potansiyel bakıcının değerlendirmesi etkilidir. Potansiyel bakıcı, durumu olumlu bakış açısıyla değerlendirirse stres faktörleri olumsuz sonuçlara yol açmamakta, olumsuz bakış açısıyla değerlendirirse stres faktörleri olumsuz sonuçlara yol açmaktadır

Pearlin ve Diğerlerinin Geliştirdiği Bakıcı Stresi ve Başa çıkma Modeli'ne göre sosyal destek kaynakları ve bakıcı özyeterliliği aracılar kısmını oluşturmaktadır.

Başa çıkma tepkileri, beş başlık altında gruplandırmışlardır. Bunlar, problem odaklı başa çıkma, duygu odaklı başa çıkma, sosyal destek, dinî odaklı başa çıkma ve bilişsel yeniden yapılandırma olarak isimlendirilmektedir. Problem odaklı başa çıkma, plan yaparak problem çözmeyi içermektedir. Duygu odaklı , duygusal tepkilerle problemin üstesinden gelmeye çalışır. Sosyal destek arama, problem çözmek için başkalarından yardım almayı gerektirir. Dinî odaklı başa çıkma, yüksek güç arayarak ve duayla yardım isteyerek problemin üstesinden gelmeye çalışır. Yeniden yapılandırma ise var olan problem durumuna olumlu yönünden bakmayı içerir.

Bakıcılarla yapılan çalışmalarda, olumlu bilişsel değerlendirme, dini odaklı başa çıkma, bakıcılığı olumlu anlamlandırma tepkileri kullanmanın bakıcının iyi oluşunu artırdığı, depresyon düzeylerini azalttığı ve bakıcı ile yaşlı arasındaki ilişki kalitesini artırdığı, aile üyelerinden alınan desteğin ise bakıcının psikolojik sağlamlığını artırdığı, ikincil stresi azalttığı görülmüştür. Tersine alkol alma, ağlama gibi kaçınmacı başa çıkma tepkilerinin bakıcıların depresyon düzeylerini artırdığı görülmüştür.

Uzmanlar yaşlı bakımıyla ilgilenen kişilere, stresin zararlı etkilerini kontrol etmek için beş öneride bulunmuşlardır. Bunlar: Gerçekçi amaçlar ve beklentiler belirleyin, sınırlarınızı oluşturun, yardım isteyin ve yardım kabul edin, kendinizle ilgilenin, diğer insanlarla bir arada olun.

Modelde, stres olayları, kaynaklar ve güçlü yönleri, stres yaşantısının algısı, stres sonucu yer almaktadır. Aracılar, Pearlin ve Diğerlerinin Geliştirdiği Bakıcı Stresi ve Başa Çıkma Modeli'nde yer almaktadır.

Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşa­dığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile ka­lıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri ise yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davra­nışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi fakörlerden oluşur. Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çık­ma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır. Ailevi ve sosyal destek ağlarından kaynaklı stres faktörle­ri ise bakıcının başka kişilerden somut, bilişsel ve duygusal destek alıp almamalarıdır. Sosyo-kültürel içerikle ilgili stres kaynakları ise bakıcılıkla ilgili inançlar ve beklentiler, ulaşılabilen kaynaklar, programlar, engeller, erişimler ve fırsatlar diğer stres kaynakları­dır. Bu stres kaynakları birincil ve ikincil stres kaynakları olarak sınıflandırılır. Kısacası, bakıcının dışındaki stres kaynakları bakıcının sahip oldukları özelliklerle etkileşerek olumlu ya da olumsuz sonuçlara yol açmaktadır.

Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çık­ma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır.

Birincil Stres Kaynakları:

Objektif Stres Kaynakları: yaşlının bilişsel bozukluğu, yaşlının problemli davranışları, günlük yaşam etkinliklerinde bağımlılık ve hasta direnci

Sübjektif Stres Kaynakları: bakım verenlerin rol yüklenmesi, bakım verenlerin rol esareti, yakınlığın kaybı

İkincil Stres Kaynakları:

Birincil Kaynaklar: Aile ilişkilerinin bozulması, iş çatışması, iş kaybı, mali sorunlar

İntrapsişik Stres Kaynakları: benlik kaybı, bakıcılık yeterliliğinin olmayışı

Yaşlı bakımının uzun süreli olduğu ve günün büyük bölümünü kapladığı düşünülürse bakım verenler genellikle olumsuz sonuçlarla karşılaşabilirler. Genel olarak, bakım ver­menin olumsuz etkileri, zamanında yaşam tarzının ihlali, bakıcı / bakım alıcının ilişkisi, ruh sağlığı ve fiziksel sağlığı olmak üzere dört genel başlık altında toplanabilir.

Yaşlılara bakım vermek bazen olumlu sonuçlara da neden olmaktadır. Bakıcı doyumu ve mutluluğu, bakıcıların bakım verme rolüne verdiği subjektif anlamla ilişkilidir. Bazı bakıcılar, yaşlılara bakım verme yaşantısının kendilerine çok şey kattığını, adeta kendilik gelişimine katkıda bulunduğunu belirtmektedirler.

Model­de A olarak isimlendirilen stres olaylarını, bakım verilen yaşlının olumsuz davranışları, bilişsel bozukluğu, günlük yaşam aktivitelerinde bakıcıya bağımlılığı, bakım vermede ge­çirilen zaman oluşturmaktadır. B olarak isimlendirilen kaynaklar ve güçlü yönleri, başa çıkma davranışlarını ve sosyal destek kaynaklarını ifade etmektedir. C olarak isimlendi­rilen algı, stres yaşantısının algısı, X olarak isimlendirilen stres sonucu ise bakıcının fiziksel sağlığı ve yaşam doyumunu ifade etmektedir.

Osterkamp (1989) yaşlı bakımıyla ilgilenen kişilerin, sağlıklı olabilmeleri ve sağlıkla­rını sürdürebilmeleri için bazı özelliklere sahip olmaları gerektiğini belirtmektedir. Bu özellikler:

5. Bakıcının kendi sınırlarını kabul etmesi.

Uzmanlar yaşlı bakımıyla ilgilenen kişilere, stresin za­rarlı etkilerini kontrol etmek için beş öneride bulunmuşlardır. Bunlar:

Problem odaklı başa çıkma, plan yaparak problem çözmeyi içermektedir. Duygu odaklı , duygusal tepkilerle problemin üstesinden gelmeye çalışır. Sosyal destek arama, problem çözmek için başkalarından yardım almayı gerektirir. Dinî odaklı başa çıkma, yüksek güç arayarak ve duayla yardım isteyerek problemin üstesinden gelmeye çalışır. Ye­niden yapılandırma ise var olan problem durumuna olumlu yönünden bakmayı içerir.