YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II

Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile kalıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri ise yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davranışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi faktörlerden oluşur. Doğru yanıt D’dir.

Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile kalıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çıkma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır. Doğru yanıt C’dir.

Objektif Stres Kaynakları: Yaşlının bilişsel bozukluğu, Yaşlının problemli davranışları, Günlük yaşam etkinliklerinde bağımlılık ve hasta direnci

Subjektif Stres Kaynakları: Bakım verenlerin rol yüklenmesi, Bakım verenlerin rol esareti, Yakınlığın kaybı

Doğru yanıt A’dır.

BİRİNCİL STRES KAYNAKLARI

Objektif Stres Kaynakları: Yaşlının bilişsel bozukluğu, Yaşlının problemli davranışları, Günlük yaşam etkinliklerinde bağımlılık ve hasta direnci

Subjektif Stres Kaynakları: Bakım verenlerin rol yüklenmesi, Bakım verenlerin rol esareti, Yakınlığın kaybı

İKİNCİL STRES KAYNAKLARI

Birincil Kaynaklar: Aile ilişkilerinin bozulması, İş çatışması, İş kaybı, Mali sorunlar

İntrapsişik Stres Kaynaklar:  Benlik kaybı, Bakıcılık yeterliliğinin olmayışı

Doğru yanıt D’dir.

Pearlin ve Diğerlerinin Geliştirdiği Bakıcı Stresi ve Başa Çıkma Modeli: Bakım verenlerin stres modeli Pearlin ve meslektaşları tarafından (Pearlin, Mullan, Semple ve Skaff, 1990), demanslı hastalara bakan bakıcılar için geliştirilmiş olmakla birlikte, tüm bakım verenlerin stres sürecine yönelik kavramsal bir model sunmaktadır. Model, stres ve başa çıkma sürecinin, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçları olmak üzere dört faktörden etkilendiğini göstermektedir. Doğru yanıt E’dir.

Bakım verenlerin stres modeli Perlina ve meslektaşları tarafından (Pearlin, Mullan, Semple ve Skaff, 1990), demanslı hastalara bakan bakıcılar için geliştirilmiş olmakla birlikte, tüm bakım verenlerin stres sürecine yönelik kavramsal bir model sunmaktadır. Model, stres ve başa çıkma sürecinin, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçları olmak üzere dört faktörden etkilendiğini göstermektedir. Doğru yanıt E’dir. Stresin geçmişi ve bağlamsal faktörler, bakıcının demografik ve tanımlanmış özelliklerini, bakıcının bakım alan ile ilişkisini ve bakım sunulan çevrenin özelliklerini içerir. Stres yapıcılar ise bakıcıda strese neden olan faktörlere karşılık gelmektedir. Aracılar ise stres faktörleri ve sonuçları arasındaki karşılıklı ilişkiyi düzenleyen ya da değiştirmeye yardımcı olan sosyal, bireysel ya da maddi kaynaklardır. Aracılar, stres faktörlerinin olumsuz etkilerini azaltan faktörlerdir. Sonuçlar ise bütün bu faktörlerin etkileşimi sonucu bakıcının fiziksel, sosyal, psikolojik sağlığına karşılık gelir. Yaşlı bakımıyla birlikte bakım işiyle ilgilenen aile üyelerinde ve bakıcılarda depresyon, öfke, kaygı gibi duygusal sonuçlar, baş ve vücut ağrılarının artması gibi fiziksel sıkıntılar görülebilir. Doğru yanıt A’dır.

Bakım verenlerin stres modeli Perlina ve meslektaşları tarafından (Pearlin, Mullan, Semple ve Skaff, 1990), demanslı hastalara bakan bakıcılar için geliştirilmiş olmakla birlikte, tüm bakım verenlerin stres sürecine yönelik kavramsal bir model sunmaktadır. Model, stres ve başa çıkma sürecinin, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçları olmak üzere dört faktörden etkilendiğini göstermektedir. Doğru yanıt E’dir. Stresin geçmişi ve bağlamsal faktörler, bakıcının demografik ve tanımlanmış özelliklerini, bakıcının bakım alan ile ilişkisini ve bakım sunulan çevrenin özelliklerini içerir. Stres yapıcılar ise bakıcıda strese neden olan faktörlere karşılık gelmektedir. Aracılar ise stres faktörleri ve sonuçları arasındaki karşılıklı ilişkiyi düzenleyen ya da değiştirmeye yardımcı olan sosyal, bireysel ya da maddi kaynaklardır. Aracılar, stres faktörlerinin olumsuz etkilerini azaltan faktörlerdir. Örneğin sosyal desteği olan bakıcı, bakım vermekten dolayı kısıtlanan sosyal ilişkisine, sosyal desteği olmayandan daha çabuk uyum sağlayabilir ve bu durumdan daha az etkilenebilir. Sonuçlar ise bütün bu faktörlerin etkileşimi sonucu bakıcının fiziksel, sosyal, psikolojik sağlığına karşılık gelir. Yaşlı bakımıyla birlikte bakım işiyle ilgilenen aile üyelerinde ve bakıcılarda depresyon, öfke, kaygı gibi duygusal sonuçlar, baş ve vücut ağrılarının artması gibi fiziksel sıkıntılar görülebilir. Doğru yanıt C’dir.

ABC-X Stres ve Başa Çıkma Modeli: Reuben Hill (1949) tarafından geliştirilmiş Stres ve Başa çıkma Modeli dört faktörü içermektedir. A, stres içeren olayı; B, kaynaklar veya güçlü yönleri; C, algı ve strese verilen anlamı ve X ise stres sonucunu içermektedir. Modelde A olarak isimlendirilen stres olaylarını, bakım verilen yaşlının olumsuz davranışları, bilişsel bozukluğu, günlük yaşam aktivitelerinde bakıcıya bağımlılığı, bakım vermede geçirilen zaman oluşturmaktadır. B olarak isimlendirilen kaynaklar ve güçlü yönleri, başa çıkma davranışlarını ve sosyal destek kaynaklarını ifade etmektedir. C olarak isimlendirilen algı, stres yaşantısının algısı, X olarak isimlendirilen stres sonucu ise bakıcının fiziksel sağlığı ve yaşam doyumunu ifade etmektedir. Doğru yanıt B’dir.

Bakıcılar, bakım verme sürecinde bakım verilen fiziksel çevre, bakım alan yaşlının özellikleri, bakıcının güçlü ya da zayıf yönleri, ailevi ve sosyal destek kaynakları, sosyokültürel faktörler olmak üzere pek çok faktörden etkilenmektedirler. Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile kalıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri ise yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davranışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi fakörlerden oluşur. Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çıkma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır. Ailevi ve sosyal destek ağlarından kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının başka kişilerden somut, bilişsel ve duygusal destek alıp almamalarıdır. Sosyo-kültürel içerikle ilgili stres kaynakları ise bakıcılıkla ilgili inançlar ve beklentiler, ulaşılabilen kaynaklar, programlar, engeller, erişimler ve fırsatlar diğer stres kaynaklarıdır. Soru kökünde yer alan örnekte Aslı Hanım'ı zorlayan durum, babasının asabi tavırlarıdır. Buna göre stres kaynağı bakım alan yaşlının özellikleri ile ilgilidir. Doğru yanıt B'dir.

Bakıcılar, bakım verme sürecinde bakım verilen fiziksel çevre, bakım alan yaşlının özellikleri, bakıcının güçlü ya da zayıf yönleri, ailevi ve sosyal destek kaynakları, sosyokültürel faktörler olmak üzere pek çok faktörden etkilenmektedirler. Bakım verilen fiziksel çevreden kaynaklanan stres faktörleri, bakım alanın yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, bakıcının yaşadığı yerin fiziksel özellikleri, yaşlı ile kalıp kalmaması ve bakıcının çalışma koşullarından oluşmaktadır. Bakım alan yaşlının özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri ise yaşlının bilişsel, fonksiyonel ve davranışsal bozuklukları, bakıcıyla önceki ilişki kalitesi ve dışarıdan profesyonel destek alıp almadığı gibi fakörlerden oluşur. Bakıcının özelliklerinden kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının ruhsal ve fiziksel geçmişi ve şimdiki durumu, kişilik özellikleri ve başa çıkma tepkileri, rolleri, finansal kaynakları, bakıcılık konusundaki bilgisi, yaşlıyla önceki ilişkilerinden oluşmaktadır. Ailevi ve sosyal destek ağlarından kaynaklı stres faktörleri ise bakıcının başka kişilerden somut, bilişsel ve duygusal destek alıp almamalarıdır. Sosyo-kültürel içerikle ilgili stres kaynakları ise bakıcılıkla ilgili inançlar ve beklentiler, ulaşılabilen kaynaklar, programlar, engeller, erişimler ve fırsatlar diğer stres kaynaklarıdır. Soru kökünde verilen örnekte Aylin Hanım, kendi ailesinden somut veya duygusal herhangi bir destek alamamakta ve bu durum Aylin Hanım'ın psikolojisini olumsuz yönde etkilemektedir. Doğru yanıt D'dir.

Bakıcının güçlü veya zayıf özelliklerinden kaynaklanan stres faktörleri arasında; ruhsal ve fiziksel sağlık geçmişi ve şimdiki işlevselliği, kişilik özellikleri ve başa çıkma stratejileri, çoklu rolleri, maddi kaynaklar, bakıcılık konusunda bilgi ya da geçmişi ile bakım alanla önceki ilişkileri gibi faktörler yer almaktadır. I ve II numaralı faktörler bunlardandır. Doğru yanıt A'dır.

Herhangi bir durumun stresli olarak algılanıp algılanmamasını, koşulların özellikleri kadar kişilerin sahip olduğu özellikler de belirlemektedir. Yaşlı bakımıyla ilgilenen aile üyeleri ve bakıcılar, bakıcılıkla ilgili koşulları bilişsel süreçlerinden geçirerek ve öznel algılarını katarak değerlendirmektedirler. Bu kişileri etkileyen stres faktörleri birincil stres faktörleri ve ikincil stres faktörleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Koşullara yönelik değerlendirmeler birincil stres faktörlerini, koşulların algılanmasıyla ilgili değerlendirmeler ise ikincil stres faktörlerini oluşturmaktadır. İkincil stres faktörlerinin biri intrapsişik stres faktörleridir ve benlik kaybı ile bakıcılık yeterliğinin olmayışı gibi durumları içermektedir. Doğru yanıt D'dir.

Herhangi bir durumun stresli olarak algılanıp algılanmamasını, koşulların özellikleri kadar kişilerin sahip olduğu özellikler de belirlemektedir. Yaşlı bakımıyla ilgilenen aile üyeleri ve bakıcılar, bakıcılıkla ilgili koşulları bilişsel süreçlerinden geçirerek ve öznel algılarını katarak değerlendirmektedirler. Bu kişileri etkileyen stres faktörleri birincil stres faktörleri ve ikincil stres faktörleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Koşullara yönelik değerlendirmeler birincil stres faktörlerini, koşulların algılanmasıyla ilgili değerlendirmeler ise ikincil stres faktörlerini oluşturmaktadır.  Birincil stres faktörleri objektif ve subjektif stres kaynakları olarak ikiye ayrılır. Yaşlıya bakım veren kişilerin, yaşlının özellikleri ve bakıcı koşullarından nasıl etkilendiği objektif stres faktörleri olarak adlandırılır. Yaşlının bilişsel bozukluğu ve derecesi, problemli davranışları, günlük yaşam aktivitelerinde bağımlılık derecesi, hasta direnci ve yaşlıya bakım verilen koşullar objektif stres kaynaklarıdır. Örnek olayda verilen stres kaynağı da yaşlının problemleri davranışları ile ilgili olduğundan objektif stres kaynakları arasında yer almaktadır. Doğru yanıt A'dır.

Bakım verenlerin rol esareti; yaşlı bakımıyla ilgilenen aile üyelerinin yaşlı bakım rolünü gönülsüz yapmaları sonucu hoş olmayan duygular hissetmeleridir. Bu duygu, aile üyesinin başka bir şeyi yapmayı tercih ederken yaşlıya bakmak zorunda kalması sonucu yaşanır. Rol esareti, rolün güçlüğü ya da stresli olması ile ilgili değildir, daha çok yaşlı bakım rolünü üstlenmeye isteksizlik ile ilgili bir kavramdır. Bu durum kişinin yapmak istedikleri ile yapmak zorunda oldukları arasındaki gerginlikten ortaya çıkmaktadır. Doğru yanıt D'dir.

Schulz ve Salthouse’un stres ve başa çıkma modelinde stres faktörleri ve sonuçları arasında  potansiyel bakıcının değerlendirmeleri etkilidir. Doğru yanıt C'dir.

Model, stres ve başa çıkma sürecinin, stresin geçmişi ve bağlamsal faktörleri, stres yapıcılar, aracılar ve sonuçları olmak üzere dört faktörden etkilendiğini göstermektedir. Bu faktörlerden biri olan stres yapıcılar bakıcıda strese neden olan faktörlere karşılık gelmektedir. Örneğin, yaşlının etkinliklerinde bakıcıya bağımlılığı, yaşlının bilişsel özellikleri stres faktörleri olabilmektedir. Örnek olayda verilen durum, stres yapıcılara işaret etmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Lazarus ve Folkman (1984), DeLongis ve O’Brien (1990) ve Ramsey’in (1990) geliştirdikleri Genel Stresle Başa çıkma Modeli sonradan bakıcıların stresle başa çıkma modeli olarak düzenlenmiştir. Bu modelde yer alan bağlayıcı ögelerden biri, bakıcının stresi değerlendirmesidir. Bakıcının stresi değerlendirmesi, karşılaştığı durumlarla başa çıkabileceği ya da başa çıkamayacağına ilişkin algısını ifade etmektedir. Örnek olayda Aysel Hanım'ın karşılaştığı zorluklarla başa çıkamayacağını düşünmesi, modelin bu ögesi kapsamında yer almaktadır. Doğru yanıt B'dir.

yaşlı yakını veya bakıcılarının başvurduğu stresle başa çıkma tepkileri; problem odaklı başa çıkma, duygu odaklı başa çıkma, sosyal destek, dinî odaklı başa çıkma ve bilişsel yeniden yapılandırma olarak gruplandırılabilir. Bunlardan yeniden yapılandırma var olan problem durumuna olumlu yönünden bakmayı içerir. Doğru yanıt E'dir.

Bu modele göre hasta-yaşlı özellikleri ve bilişsel işlevselliği içeren kaynaklar, hastanın işlevsellik düzeyi ya da yardıma gereksinim düzeyi, hastanın davranışsal problemleri, hastalığın seyri, yaşı, cinsiyeti, ırkı, kültür, sosyo-ekonomik özellikleri, sahip olduğu sosyal kaynakların niceliği ve niteliği gibi faktörlerdir. Daha önceki ve şimdiki ilişkinin kalitesi ise daha önceki yıllarda ve şimdi hasta ve hasta bakıcı arasındaki ilişkinin kalitesini ifade eder. Bakıcının özellikleri ve kaynakları ise bakıcının ne kadar süredir bakıcılık yaptığı, hasta-yaşlı ile olan ilişkisi, bakım vermeye yönelik verdiği anlam ve değer, kişilik özellikleri, yaş, cinsiyet, kültür, sosyo ekonomik düzey, fiziksel ve duygusal sağlığı, psikiyatrik geçmişi, sosyal kaynakların niteliği ve niceliğini ifade eder. Yaşlı ve bakıcı arasındaki ilişkilerin kalitesi bakıcının stres faktörlerini değerlendirmesini ve başa çıkma tepkilerini etkilemektedir. Bakıcının stresi değerlendirmesi, karşılaştığı durumlarla başa çıkabileceği ya da başa çıkamayacağına ilişkin algısıdır. Başa çıkma tepkileri ise problem odaklı, duygu odaklı ya da her ikisinin birleşimi olan başa çıkma tepkileridir. Sonuçlar ise hem olumlu hem de olumsuz olabilir. Bakıcının depresyonu, yaşam doyumunun ve iyi oluşun azalması, fiziksel sağlığın, sosyal aktivitelerinin azalması ve aile çatışmalarının artması olumsuz sonuçlara örnektir. Kendine saygının, kendilik doyumunun, diğer aile üyelerine olumlu rol model olması ve yaşlıya kimin nasıl baktığı endişesinin olmaması olumlu sonuçlara örnektir. Bakıcılığın olumlu sonuçları ise bakım verilen kişi ya da diğer aile üyeleriyle ilişkinin gelişmesi, benlik saygısının, takdir duygusunun, zevk duygusunun ve amaç ya da anlamlandırma duygusunun artması, bakım verilen kişinin daha da kötüye gitmemesi için önlem almanın artması olduğu belirtilmiştir. Doğru yanıt C’dir.

Lazarus ve diğerlerinin geliştirdiği bakıcı stresi ve başa çıkma modelinin rezive edilmiş halinde;

Yaşlıdan kaynaklı stres kaynakları: Yaşlının işlevselliği ve yaşlının bilişsel fonksiyonu

Ara bulucu değişkenler: Önceki ilişki kalitesi, stres değerlendirmesi ve başa çıkma stratejileri

Sonuçlar: Tükenmişlik, depresyon ve iyi oluş şeklindedir. Doğru yanıt B’dir.