YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II

Sağlığı bozulmuş ileri yaştaki yaşlıların bakımının yalnızca evlat ya da evlatlar tarafından yapılması yetişkin evladın da sosyo-psikolojik sorunlar yaşamasına yol açabilmektedir. Gelişmiş ülkelerde ve gelişmekte olan ülkemizde ailede yaşayan bireylerin bakımından ve ev işlerinin yürütülmesinden sorumlu olan kişinin çalışma yaşamına katılması durumuyla artan rolleri, bakan kişiye ağır yük getirmiş ve ev içi sorumluluklarının yerine getirilmesinde aksamalara yol açmıştır. Bu durum kişileri olumsuz etkilediği gibi yetişkin çocukları ve yaşlı ebeveyni de etkilemiş ve aile içi çatışmalara yol açmıştır.

Geleneksel aile yapımızda, yetişkin çocuklar ana babasına ölünceye kadar bakma, etkileşimi sürdürme ve yalnız bırakmama çabasındadır. Çünkü toplum, ailesi tarafından yalnız bırakılan yaşlının evlatlarını kınar. Bunların altında “ataya saygı ve sahip olma” sorumluluğu yatmaktadır. Ancak, yaşanan hızlı sosyal değişimler “yaşlı bireyin de yalnız yaşamasının ve tercih hakkını kullanmasının” olumlu bir değer olarak kabul edilmesini kolaylaştırmaktadır

Yaşlılık yaşam süresinde gelişme ve olgunlaşmayı takip eden genetik yapı ve çevre arasındaki etkileşimin en üst düzeyde görüldüğü fizyolojik ve ruhsal değişimlerin ortaya çıkmasıdır. Bir insan kendini yaşlı gibi hissediyorsa yaşlı gibi davranıyorsa “yaşlanmış” demektir. Bu da ruhsal yönden çevreye karşı ilgisizlik, içe kapanma, yaşamdan zevk almama gibi değişimlerle kendini belli eder. Yaşlılık bireyin fiziksel görünüm, güç, rol ve bulunduğu konum açısından pasif hâle geldiği bir dönem olarak tanımlanırken bu dönemi yaşayan insanların ruhsal ve fiziksel durumlarına yönelik yaklaşımın diğer yaş gruplarına olan yaklaşımdan farklı olması gerekliliği vurgulanmıştır.

Yaşlılık konusundaki en önemli sosyal sorun yaşlıların bakımıdır.

Yaşam kalitesi; kişinin fiziksel sağlığı, sosyal ilişkileri ve bağımsız yaşayabilme durumunu içine alır.

Yaşlı bakımı ile ilgilenen kişiler, birincil bakıcılar ve ikincil bakıcılar olarak sınıflandırılabilir.

Birincil bakıcılar, aile içindeki üyelerden seçilen profesyonel olarak, bir gelir karşılığında bu işi yapmayan ve yaşlı ile yaşayan veya yaşamayan bakıcılardır. Bu kişiler genellikle evlat, eş veya yakın akraba olabilmektedir. Bakım işini gönüllü olarak ya da yaşlının bakacak kimsesi yoksa zorunlu olarak yapmak durumunda olan kişilerdir. Bakım işini yürütmekten dolayı herhangi bir karşılık almazlar. Manevi olarak doyum yaşamaya çalışırlar. Yıpranma payları daha yüksek olan bir gruptur.

Dünya Sağlık Örgütü yaşam kalitesini, bireylerin yaşadıkları kültür ve değer sistemi içinde yaşamdaki yerlerine ilişkin bireysel algılamaları olarak tanımlamaktadır. Bu bireysel algılamalar kişinin yaşamdan beklentileri, ulaşmak istediği amaçlar, yaşadığı standartlar ve ilgilerini içermektedir.

Yaşlı bakımı ile ilgilenenlerin, uzun süreli ve yinelemelerle giden hastalığa sahip bireylerle yaşamaları sonucunda kendi işlevsellikleri ile ilgili olarak da bazı sorunlar yaşamaları kaçınılmazdır. Buna bağlı olarak ailelerin çeşitli alanlarda (ekonomik, sosyal, arkadaşlık ilişkileri, psikolojik) yaşadıkları sorunlardan kaynaklanan sorumluluk yüklenmeleri, “bakım yükü” olarak kavramsallaştırılmaktadır.

Bilişsel yetersizlikler; yaşlının düşünme, konuşma ve anlama gibi zihinsel faaliyetleri gerçekleştirememesi.

Yaşlının gence deneyim aktarması, gencin de yaşlıyı yenilemesi olasıdır. Gencin bedensel enerjisi, dinamizmi, yaşlının bilgeliği ile bütünleşerek daha üretken ve yaratıcı toplum oluşturulabilir.

Genellikle toplumsal bakım kaynakları gayriresmî ücretli (bireyin sahip olduğu ekonomik kaynaklardan bireysel bakım için ödeme yapılarak alınan ücretli bakım hizmeti), (eş, yetişkin çocuklar-genellikle kız çocuklar, hane halkı dışında yaşayan bir akraba-genellikle kız kardeş, arkadaş ya da komşular yakın çevre gibi) gayriresmî ücretsiz ve resmî ücretli (refah ve sağlık hizmetleri sağlayan kent kurumları, kent hizmeti olarak inşa edilmiş kurumlardan yararlanmak) olarak sınıflandırılmaktadır. Yaşlı bakımı ya kurumlar ya da aile ve akrabalar tarafından gerçekleştirilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir

İkincil bakıcılar ise yarı veya tam zamanlı olarak bir ücret karşılığında bakım veren kişilerdir. Doğru cevap C seçeneğidir

“Yük”, bakım verenin üstlendiği bakımın ortaya çıkardığı fiziki yorgunlukların yanında psikolojik sıkıntı, fiziksel sağlık problemleri, ekonomik problemler, sosyal problemler, aile ilişkilerinin bozulması ve kontrolün kendinde olmadığı duygusunu yaşama gibi subjektif ve objektif olumsuz sonuçlardır. Doğru cevap C seçeneğidir

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük işlerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Bakım Verenden Kaynaklanan Faktörler; Bakım verenin yaşı, etnik kökeni, cinsiyeti, yaşlıya olan yakınlığı, bakım vermeye gönüllü olup olmaması, eğitim durumu, ekonomik yapısı, hastalığının olup olmaması, baş etme yetenekleri, inançları, sosyal desteği, yaşadığı toplumun kültürel özellikleri bakım verene
ait faktörler arasında sayılabilir. Doğru cevap C seçeneğidir

Yaşlı ile Birlikte Yaşamanın Aile İlişkileri Açısından Getirdikleri; Bu tür bir sorumluluk bakım veren kişinin kendini daha değerli hissetmesi, birinin yaşamı açısından önemli bir konumda görmesi yaşamından daha çok doyum almasına sebep olabilir. Yaşlı ve yaşlı yakını birbirlerinin varlıklarından mutluluk duyarak yaşam doyumu sağlayabilir. Örneğin Öğretmen Selma, hasta annesinin bakımı ile ilgilenmeye başladığından bu yana, evdeki yaşamının çok daha düzenli bir hâl aldığını ve bu durumun kendisine iyi hissettirdiğini belirtmektedir. Doğru cevap E seçeneğidir

Yaşlı bakımı ile ilgilenenlerin memnuniyet ve tatmin kaynağı olarak üç temel unsur vurgulanmaktadır (Baran, 2004).
a. Bakıcı ve yaşlı arasındaki kişiler arası ilişki dinamikleri ve bakan yakının bu bakım işini içsel bir istekle, gönüllü olarak yapması olumsuz sonuçları önlemektedir.
b. Birinin bakımını yüklenmek kişinin kendi ile gurur duyması ve bu şekilde benlik saygısını koruması önemli bir memnuniyet kaynağıdır.
c. Yaşlı bakımı ile ilgilenen kişilerin kim oldukları da önemlidir. Ancak araştırmalar, yaşlıya bakım veren kişinin, yoğun bakım verdikleri kişinin kim olduğuna bakmaksızın bakım zorlukları yaşadıklarında uygun ve işe yarar çözüm yollarını bularak problemlerle başa çıkmayı başardıklarını ve kendilerini güçlü hissettiklerini belirtmişlerdir. Doğru cevap E seçeneğidir

Saklı Alan: Bu alan kişinin bildiği ancak başkalarının bilmediği alandır. Kişi, bilinçli
olarak bazı yanlarını gizlemek istemektedir. Doğru cevap C seçeneğidir

Bilinmeyen Alan: Bu alan ise kişinin de başkalarının da bilmediği, karanlık alandır. Murat Bey ailesinin tek çocuğu olarak büyümüştü. Hayatı boyunca
çevresinde onu koruyup kollayan anne ve babası vardı. Bu yüzden kendisi ile ilgili güçlü yanlar konusunda hiçbir zaman bir fikri olmamıştı. Kendisini tanımlaması istense “Ben güçsüzüm, benim organizasyon yeteneğim pek de gelişmemiş” diyen bir orta yaşlı evlattı. Anne ve babasıyla 50 yaşından sonra birlikte yaşamaya başladığında yaptığı işler, çözdüğü problemlere kendi bile şaşıyor, yarım yüzyıldan sonra kendimi mi keşfediyorum diye ifade ediyordu. Murat Bey bilinmeyen alanını keşfetmekteydi. Doğru cevap B seçeneğidir

Duygusal Güçlükler; Duygusal alanda huzursuzluk, uykusuzluk, benlik saygısında azalma, sosyal izolasyon, depresyon, iğneleyici davranışlar, alkol ve ilaç kullanımında artış ve problem çözmede çaresizlik yaşamaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.