Yaşlı ile Birlikte Yaşamak: Getirdikleri-Götürdükleri

Birincil bakıcılar, aile içindeki üyelerden seçilen profesyonel olarak, bir gelir karşılığında bu işi yapmayan ve yaşlı ile yaşayan veya yaşamayan bakıcılardır. Bu kişiler genellikle evlat, eş veya yakın akraba olabilmektedir. Bakım işini gönüllü olarak ya da yaşlının bakacak kimsesi yoksa zorunlu olarak yapmak durumunda olan kişilerdir. Bakım işini yürütmekten dolayı herhangi bir karşılık almazlar.

İkincil bakıcılar ise yarı veya tam zamanlı olarak bir ücret karşılığında bakım veren kişilerdir. Bu kişiler bazen bakım işi ile ilgili eğitim almış olabilirler. Yaşlının sağlık ve temizlik hizmetlerini yürütmek üzere beceriler kazanmışlardır. Bazıları da eğitim almadan bakım işini yürütürler. Yaşlının gözetimini yapmak, sağlık ve yaşam bakım hizmetlerini en sağlıklı ve düzenli şekilde yapmak üzere ücret karşılığı bu hizmeti yürütürler. Bu kişiler, yaşlıyla kan bağına sahip olmayan kişilerden olursa yaşlının yaşlılığa ya da hastalığına bağlı değişimlerinden duygusal olarak daha az etkilenirler.

Bakım vermek; yardıma ihtiyacı olan birine günlük ihtiyaçlarını karşılamak ve destek olmak üzere harekete geçmek olarak tanımlanır

Yaşam kalitesi kavramı çok geniş kapsamlı ve oldukça karmaşık bir kavramdır. Yaşam kalitesi kavramı ilk kez Thorndike tarafından, sosyal çevrenin bireye yansıyan tepkisi olarak tanımlamıştır. Dünya Sağlık Örgütü yaşam kalitesini, bireylerin yaşadıkları kültür ve değer sistemi içinde yaşamdaki yerlerine ilişkin bireysel algılamaları olarak tanımlamaktadır. Bu bireysel algılamalar kişinin yaşamdan beklentileri, ulaşmak istediği amaçlar, yaşadığı standartlar ve ilgilerini içermektedir. Bir kişinin yaşamda istediği şeylere ulaşabilme olanağı olmadan kendini iyi hissetmesi mümkün olabilir. Kişi istediği bir yaşama sahip
olabilir ama mutlu değildir, mutludur ama yeterince özgür değildir, özgürdür ama istediği kadar başarılı değildir (Eser, Saatli, Eser, Baydur, Fidaner 2010).
Bir başka tanıma göre yaşam kalitesi, iyi olma, sosyal açıdan ait olma ve bir kişinin potansiyelini en üst düzeyde kullanabilecek olanaklara sahip olma gibi konuları içeren çok boyutlu bir kavramdır.

Profesyonel olarak bakım verenler, bakım işinin zorluklarını duygusal açıdan daha az hissetmekte, bakımı belirli bir görev ve sorumluluk bilinci ile götürebilmektedir. Bu görevi belirli zaman dilimleri içinde iş olarak yaptığı için sosyal yaşamından ödün vermek zorunda kalmamaktadır. Bakmakla yükümlü olduğu yaşlının yakını olmaması dolayısıyla, yaşlının yaşadığı zorlukları daha
doğru değerlendirip düzenlemeleri olduğu gibi gerçekleştirebilmektedir.
Yaşlı bakımı ile ilgilenen yaşlı yakınları ise yaşlı ile olan akrabalıkları nedeniyle duygusal olarak daha çok etkilenecek ve bakım işinin gereklerini duygusal etkilenmeler nedeniyle gerektiği gibi gerçekleştiremeyecektir. Fedakarlık düzeyini abartabilecek ve kendi yaşamından ve sağlığından ödünler vermeye hazır olacaktır. Bu işi herhangi bir karşılık almadan yaptığı için zaman zaman çökkünlük, motivasyon düşüklüğü gibi sorunlar yaşayacaklardır.

Yaşlı bakımı ile ilgilenenlerin, uzun süreli ve yinelemelerle giden hastalığa sahip bireylerle yaşamaları sonucunda kendi işlevsellikleri ile ilgili olarak da bazı sorunlar yaşamaları kaçınılmazdır. Buna bağlı olarak ailelerin çeşitli alanlarda (ekonomik, sosyal, arkadaşlık ilişkileri, psikolojik) yaşadıkları sorunlardan kaynaklanan sorumluluk yüklenmeleri, “bakım yükü” olarak kavramsallaştırılmaktadır.

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük işlerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır.

Öznel yükle ise yaşlıyla ilgili olarak yaşanan öznel sıkıntı düzeyi, üzüntü, kaygı, bitkinlik gibi duygusal tepkiler anlatılmak istenilmektedir. Bakım gerektiren durumların farklı özellikleri incelendiğinde bakım gerektiren durumun özelliklerinin ve bakım sağlayan kişiden kaynaklanan faktörlerin bakım verenin yükünde etkili oldukları görülmektedir. Örneğin Ayşe Hanım annesinin kıvrak zekasına yıllarca hayran olmuştur. Ancak, annesinin son zamanlarda üç yaşındaki çocuk gibi yorumlar yapması Ayşe Hanım’ın yüreğini parçalamaktadır.

Bakım verenin yaşı, etnik kökeni, cinsiyeti, yaşlıya olan yakınlığı, bakım vermeye gönüllü olup olmaması, eğitim durumu, ekonomik yapısı, hastalığının olup olmaması, baş etme yetenekleri, inançları, sosyal desteği, yaşadığı toplumun kültürel özellikleri bakım verene ait faktörler arasında sayılabilir.

Yaşlılara ait faktörler ise bilişsel yetersizlikler, işlevsel yetersizlikler ve davranışsal sorunlar şeklinde üç ayrı başlıkta toplanabilir. Bakım gerektiren yaşlılığın niteliği bu faktörlerden biri olarak bakım veren yükü üzerinde etkili olmaktadır. Bunlar içinde davranışsal sorunlar bakım verenlerin yükünü en fazla etkileyen faktörlerdendir.

Yaşlı bakımı ile ilgilenenlerin memnuniyet ve tatmin kaynağı olarak üç temel unsur vurgulanmaktadır (Baran, 2004).
a. Bakıcı ve yaşlı arasındaki kişiler arası ilişki dinamikleri ve bakan yakının bu bakım işini içsel bir istekle, gönüllü olarak yapması olumsuz sonuçları önlemektedir.
b. Birinin bakımını yüklenmek kişinin kendi ile gurur duyması ve bu şekilde benlik saygısını koruması önemli bir memnuniyet kaynağıdır.
c. Yaşlı bakımı ile ilgilenen kişilerin kim oldukları da önemlidir. Ancak araştırmalar, yaşlıya bakım veren kişinin, yoğun bakım verdikleri kişinin kim olduğuna bakmaksızın bakım zorlukları yaşadıklarında uygun ve işe yarar çözüm yollarını bularak problemlerle başa çıkmayı başardıklarını ve kendilerini güçlü hissettiklerini
belirtmişlerdir.

Yaşlı ile yaşarken evlatların da kendileri hakkında da keşiflerde bulunabileceklerini Johari Penceresi ile açıklayabiliriz. Kişinin kendi ile iletişiminde bahsedilmesi gereken önemli konulardan biri de kendini tanıma ve dışarıya yansıtma derecesini gösteren Johari Penceresi’dir. Johari Penceresi, kişinin açığa çıkardığı alanları ile açığa çıkarmadığı, kendi içinde sakladığı alanları göstermektedir. Johari Penceresinde, iki veya daha fazla kişi arasında, bu kişilerin birbirleri hakkındaki bilgileri ön plana çıkmaktadır. Bu bilgiler dört pencere şeklindedir. Her pencerenin bir adı vardır. Açık alan, kör alan, saklı alan ve bilinmeyen alandır. 

Yaşlı ile birlikte yaşamak, kişilerin yaşlılar ve onlarla olan yaşama ilişkin ön yargılarını fark etme, gözden geçirme ve yeni bakış açısı geliştirme fırsatı verir.

Bakım vermeye bağlı ruhsal sorun yaşama ile sosyal desteğe sahip olma arasındaki ilişki güçlüdür. Yakınlarına bakım verenlerin, ailelerinin ve arkadaşlarının desteğine, dostluğa, yalnız olmadıklarını hissetmeye, para, bilgi ve eğitim konularında yardım almaya ve sosyal ve duygusal desteğe ihtiyaçları vardır. Sosyal destek artınca, bakım vermenin olumsuz etkileri ve depresyon olasılığı düşmekte ve yaşam doyumu artmaktadır. Yakınlarına bakım verenlerin algıladıkları sosyal destek, sağlık durumları ve aile yaşantıları üzerinde olumlu
etkiye sahiptir. Kadın bakıcılar, genellikle erkeklerden daha fazla sosyal destek aramaktadırlar. Öte yandan, bakım süresi arttıkça zorluk algısı da sosyal destek de azalmaktadır.

Bakımı üstlenenlerin yaşadığı sıkıntıyı birçok değişken artırabilir.
İlk olarak yaşlının hastalığının düzeyi, yaşlının iletişim kurma yetersizliği, yaşlının
hastalığıyla ilgili kişilik özelliklerindeki değişiklikler, davranışsal ve psikolojik belirtiler gibi değişkenler hastanın bakımını üstlenenlerin yaşadığı sıkıntıyı artırmaktadır.
İkinci olarak da bakım verenin cinsiyeti, başarılı olamama korkusu, idealleri, fiziksel ve psikolojik sağlıkta bozulma gibi değişkenleri sıkıntıya yol açmaktadır.
Üçüncü olarak yaşlı ile bakımını üstlenen kişi arasındaki ilişki, bakımı üstlenenin yaşadığı sıkıntının düzeyini etkilemektedir. Yapılan bir çalışmaya göre bakım veren ve yaşlı arasındaki ilişki yakınlığının tükenmişlik düzeyini etkilemekte, ayrıca bu durum dolaylı olarak yaşlıya yansımakta ve bakım verenin sıkıntısı ve yaşlısıyla arasındaki ilişkinin kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.

Yaşlıya bakım hizmeti sunan birey manevi ihtiyacını insani ilişkiler yoluyla ya da aşkın güce yönelme şeklinde karşılama yoluna gidebilir. Destek arayışının adresi farklı olsa da, insanın üç tür temel manevi ihtiyacına cevap bulmaya çalıştığı belirtilmektedir. İnsanın maneviyat arayışı ile ilgili temel unsurları şu şekilde sıralanmıştır (Güngen, Ertan, Eker ;2002)
1. Hayat, acı çekme ve ölüm kavramlarını anlamlandırma ve yaşamın temel amacını keşfetme çabası üzerine manevi güç bulma ihtiyacı: Yaşamı anlamlandırma çabasının insanın en temel güdüsü olduğu belirtilmiştir.
2. Yaşama ümit bağlama ihtiyacı: Bakıma muhtaç ya da bakım hizmeti sunan bireyin yaşama umudu ne kadar yüksekse hastalık ya da engelle başa çıkma ihtimali de o kadar yüksek olur. Hayata tutunma yolunda önemli bir güç kaynağı olan umut, tutum ve davranışların en temel güdüleyicisidir.
3. Bireyin iç dünyasında aşkın bir güce, yaratıcıya inanma ve ona güven duyma ihtiyacı: Olağanüstü durumlarla karşılaşan birey, manevi destek amacıyla bağlantı içinde olduğu insanların kendisi gibi yetersiz olduğunun farkına vardığında yoğun çaresizlik duygusu yaşar.

1. Diğer insanların ihtiyaçlarını ve algılarını anlamak için kişiler arası ilişkilerin desteklenmesine ön ayak olmak,
2. Diğer insanların öğrenmelerine katkı sağlamak veya çevre şartlarıyla daha etkili bir şekilde mücadele etmesini sağlamak,
3. Başkalarının problemlerini azaltmak veya çözmek.

Yaşlılar ile birlikte yaşamanın zorlukları ya da buna bağlı kayıpları olmaktadır. Bu zor süreci kolaylaştırmak için aşağıdakileri gerçekleştirmeye dikkat ediniz.
• Yaşlının onurunu gözetin. “Birbirinizi eleştirmeyin ve temiz duygularla ricada bulunun.”
• Dikkatle dinleyin. “Herkes dinlemeye hevesli olsun, fakat konuşmakta acele etmeyin.”
• Empatik olun. “Birbirinize duygudaş olarak, kardeş sevgisiyle, derin bir şefkatle,
alçak gönüllülükle davranarak, aynı düşüncede birleşin. Kötülüğe kötülükle, hakarete hakaretle” karşılık vermeyin.
• Cesaretlendirilmeye ihtiyaç duyup duymadıklarını anlamaya çalışın.“Yerinde söylenen söz; oyulmuş gümüşün içinde altın elmalar gibidir.”
• Faaliyetlerinize onları da dâhil edin.
• Pratik yardım sunun. “Ne sözle ne de dille; işle ve hakikatle severek destek verin.”
• Tahammüllü olun. “İçten şefkat, iyilik, alçak gönüllülük, yumuşak başlılık ve tahammül niteliklerini gösterin.”

Benlik saygısı; bireyin kendini kabul etmesi, saygı duyması, kendine güvenmesi ve inanması biçiminde ifade edilen düşünce, duygu ve davranışların bir bütünüdür. Benlik saygısı bireyin toplumdaki rolü ve ilişkileri ile yakından ilgilidir. Yaşlılık ise bireyin toplumdaki rolü ve ilişkilerinde önemli değişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Fiziksel ve zihinsel yeteneklerdeki kayıplar yaşlı bireyin kendini kabulünü ve benlik saygısının düşmesini kolaylaştırır, bağımlılık ve yetersizlik duygusuna neden olur.

Yaşlıya bakım verme nedeniyle bakım hizmeti sunan bireylerde hazımsızlık, iştahta değişim, düzensiz yemek yeme, baş ağrısı gibi somatik şikayetler artabilmektedir. Ayrıca kronik yorgunluk, vücut ağrılarında artış ya da azalma, uyku düzensizliği, kas ağrısı, konsantrasyon zorluğu, giyim ve kuşamda dağınıklılık ve bakım veren bireyin kendi bakımına yeterli zaman ayıramaması sebebiyle sağlığında bozulmalar görülmektedir.