YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II - Deneme Sınavı - 13

Tükenmişlik Maslach’a göre, meslek elemanlarında işe ve iş yerine bağlılığın azalması, güdülenmenin ve üreticiliğin düşmesi ve duygusal duyarsızlaşma ile betimlenmektedir. Doğru cevap E'dir.

‘Üç Boyutlu veya Çok Boyutlu Tükenmişlik’ modeli olarak da adlandırılan bu modelde tükenmişlik duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı duygusunda azalma şeklinde üç boyutlu olarak ele alınmıştır. Başka bir deyişle, birey süreğen (kronik) bir yorgunluk hisseder, işinden uzaklaşır ve işinde kendisini başarısız ve yetersiz olarak algılar.

Duygusal tükenme, tükenmişliğin en kritik ve belirleyici boyutu olarak ifade edilmektedir. Aynı zamanda tükenmişliğin içsel boyutudur. Duygusal tükenme, hizmet verdiği kişilerin duygusal talepleri altında ezilmesi ve iş yükünün fazla olması karşısında ortaya çıkan bir tepkidir. Bu aşamada birey kendisini yorgun ve yıpranmış hissetmekte, enerji eksikliği yaşamaktadır. Bunların yanı sıra bireyin öz güveni, mesleğe karşı ilgisi ve coşkusu azalmış ya da kaybolmuştur. Duygusal tükenmişliği yaşayan birey hizmet sunduğu kişilere geçmişte olduğu kadar verici ve sorumlu davranmadığını düşünür, gerginlik ve kaygı yaşar. Duygusal tükenmişlik, çalışanın stresle başa çıkma konusundaki başarısızlığıyla da ilişkilidir. Tükenmenin stres boyutunu yansıtan duygusal tükenme, basit bir şekilde yaşanan bir şey değildir. Duygusal tükenme, çalışanın işinden duygusal ve zihinsel olarak uzaklaşmasını ve bu yolla aşırı iş yüküyle baş etmesini sağlar. Bu açıdan bakıldığında duygusal tükenme uzun sürmemek koşuluyla bir yandan da baş etme stratejisi gibi işlev görebilir. Örneğin, yaşlılarla çalışan ve duygusal tükenmişlik yaşayan bir kişi yaşlının durmadan sorduğu aynı sorulara yanıt vermeden onun bakımını yapabilir. Kendi kendine şarkı söyleyerek yaşlıyı önemsemeden sadece onu giydirmeye odaklanabilir.

Bireysel faktörler; cinsiyet, yaş, yaşanan stres olarak sıralanmaktadır.

Kadın ve erkeklerin tükenmişlikleri konusunda yapılan araştırmaların sonuçları çelişkili sonuçlar vermektedir. Ancak ülkemizde de dünyada da bakım işini üstlenenler daha önce de bahsedildiği gibi kadınlardır. Bakım veren gelinlerin, kadın eşlerin ve kız çocuklarının tükenmişliği yüksek düzeyde yaşadığı kabul edilmektedir. Diğer bir bireysel faktör yaştır. Genç yaşta bakım verenlerin daha çok duygusal tükenme yaşadığını gösteren araştırma sonuçları bulunmaktadır. Yaşı genç olan bakım verenler tükenmişlik için risk grubundadır. Genç bireylerin evde çocuk bakımı ve iş yerinde de işle ilgili sorumlulukları vardır ve bakım sürecindeki rol değişiminden yaşı büyük olan bakıcılardan daha çok etkilenmektedirler. Bakım ve diğer rollerine ilişkin görevleri yerine getirme konusunda sıkıntı yaşamaktadırlar. Tükenmişliğin gelişmesinde stresin anahtar rol oynadığı bilinmektedir. Problem odaklı baş etmeyi daha çok erkeklerin kullandığı, kadınların ise duygu odaklı stratejiyi tercih ettiği belirlenmiştir. Ayrıca duygu odaklı strateji kullanan kadınların daha çok tükenmişlik yaşadığı görülmektedir.Tükenmişlik yaşayan bakım verenlerin keder, endişelenme, kendini suçlama gibi duygu odaklı stratejileri; tükenmişliği olmayanların ise problemle yüzleşme, bilgi edinme ve sosyal destek arama gibi problem odaklı stratejileri daha çok kullandıkları belirlenmiştir. Tükenmişlik yaşamayan kişiler problem odaklı yanı sıra, durumu kabullenmeyi içeren duygu odaklı stratejileri birlikte kullanmaktadırlar. Alan yazında tükenmişlikle baş etmede problem odaklı ve kabulün egemen olduğu duygu odaklı stratejilerin birlikte kullanılmasının etkili olduğu belirtilmektedir.

Yaşlılara bakım veren profesyoneller deyince hemşireler ve bakıcılık işini üstlenen elemanlar anlaşılmaktadır. Duquette, Kérouac, Sandhu and Beaudet (1994) profesyonel bakım verenler üzerinde yapılmış tükenmişlikle ilgili araştırmaları inceleyerek, üç kategorinin etkili olduğunu belirlemiştir. İlk kategori bireyin duygusal tükenmesiyle ilişkili olan örgütten kaynaklanan stres yaratan faktörlerdir. İkinci kategori birinci kategoriyle de etkileşen yaş, eğitim, çalışma durumu, cinsiyet gibi sosyodemografik değişkenlerdir. Üçüncü kategori koruyucu faktörler olarak adlandırılan profesyonel elemanların sosyal destek ya da baş etme biçimleri gibi faktörlerdir. Koruyucu faktörler bireyi tükenmişlikten
korur ve stres yaratan faktörlerin etkisini düzenler.

Tükenmişliğin önlenmesinde veya ortaya çıkmışsa azaltılmasında yöneticilerin rolünün önemli olduğu görülmektedir. Yöneticiler personelin, çalışanların kendine özen göstermesi; uyku, beslenme gibi kişisel gereksinimlerini karşılaması için gerekli olan düzenlemeleri önemsemelidirler. Personeller arasındaki ilişkilerin gelişmesi ve birbirlerine destek sağlaması konusunda duyarlı olmalı ve gerekli teşvikleri yapmalıdır. Ayın çalışanını seçme, hizmet içi eğitimlerin yapılması, tatil bölgelerinin hizmet içi eğitim yeri olarak tercih edilmesi, çalışanların doğum günlerinde küçük sürprizler yapma, çalışanların çocuklarına burs verme gibi uygulamalar personele yönelik destek ve ödüllere örnek olarak verilebilir. Personelin eğlenceli saatler geçirdiği gündelik düzenlemeler, iş yerindeki başarıların konuşulduğu toplantılar planlanmalıdır, yani yöneticiler çalışanlarının hem birbirleriyle uyumlu hem de birbirlerine destek sağlayacak şekilde çalışmalarını kolaylaştıracak önlemleri almalıdır. Stres belirtilerini tanımalı ve önlenmediğinde tükenmişlikle sonuçlanacağını bilmelidir. Ayrıca iş yerinde stres yaratan faktörleri izleyebilmeli ve anında müdahale
etmelidir. Profesyonel elemanların bakım verdiği yaşlılarla ilgili yeni bilgileri öğrenmesini teşvik etmeli ve iş yerinde gelişmeye açık bir ortam oluşturmalıdır. İş yerindeki çalışma koşulları düzeltilmelidir. İş yerinde yönetimin adil olması ve her çalışana eşit davranması tükenmişliğin önlenmesinde doğrudan etkilidir. Çalışanlardan beklentiler gerçekçi, somut ve belirgin olmalı ve çalışanlarla iletişim kanalları açık tutulmalıdır. İş yerindeki karar sürecine katılım, çalışanların birbirine verdiği sosyal destek ve bakım alan kişilerle iyi
iletişim ve yönetici desteği arttıkça tükenmişlik azalmaktadır.

Felaketleştirme bir durum veya olaya hak ettiğinden daha fazla değer vermek ve bu durum ya da olayı olduğundan daha olumsuz olarak değerlendirmektir.

Kişinin yaşlılara yönelik davranışları veya olaylara yönelik tepkileri kendi düşünme biçimleri veya olayları değerlendirme biçimiyle de yakından ilişkilidir. Psikolojik danışma oturumlarında çalışanın olaylara ve yaşlılara yönelik değerlendirmelerinin ele alınması yararlı olabilir. Çalışanların düşünce hatalarını danışman yardımıyla belirlemesi ve değiştirmesi bireyin stresle baş etmesi ve dolayısıyla tükenmişliğin azaltılmasında etkilidir. Felaketleştirme tarzındaki düşünce hatalarını da değiştirmek yararlı olacaktır. Felaketleştiren bireyler bir durumda meydana gelebilecek en kötü olasılığı akıllarına getirirler. Bu nedenle düşünce hatalarının değiştirilmesine yönelik çalışmalar düzenlenebilir. Düşünce
hatalarının değiştirilmesine yönelik bilişsel yaklaşıma dayalı psikoeğitim grupları düzenlenmektedir.

NE YAPALIM?
• Tükenmişlik kavramını önemseyin.
• Tükenmişlik belirtilerini öğrenin.
• Bakım işinin bazen diğer kardeşler tarafından üstlenilmesi, gereksinim duyduğunda yaşlının geçici süre bakımını üstlenecek kişilerin olması bakım veren kişinin bir parça olsun nefes almasını sağlar.
• Bakım veren kişiler de genellikle orta yaşın üzerinde oldukları için kendilerinin de bedensel ve ruhsal sağlıkları bozulabilir. Bakım işi nedeniyle bağımsızlıkları neredeyse ortadan kalkar. Sonuçta bakım veren kişiler tükenmişliği çok sık yaşarlar. Sorumlulukların ve iş yükünüzü azaltın.
• Kardeşleriniz varsa yaşlı bakımını sırayla yapın.
• Kendi gereksinimlerinizi karşılamayı önemseyin.
• Dinlenmek için tatil, müzik dinleme, yalnız kalma vb. fırsatlar yaratın.
• Yaşlının bakımı konusunda ayrıntılı bilgi edinin. Yaygın yaşlı hastalıkları konusunda Halk Eğitimi Merkezlerinde kurslar düzenlenebilir.
• Yaşlı bakımında destek alabileceğiniz kurumları (Belediyeler, Sağlık Bakanlığı,
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı gibi) öğrenin.
• Bakım veren kişi kendi bedensel sağlığını umursamalı ve düzenli sağlık kontrollerini yaptırmalıdır. Kibar ve şefkatli sağlık çalışanları da bu süreçte destekleyici bir rol üstlenebilirler.
• Yaşlının belli saatlerde bırakılabileceği günlük bakım merkezlerini yaygınlaştırın.
• Kısa tatiller, ailenin doğum günleri, bayramlar gibi özel günleri planlaması bakım vereni rutin günlük işlerden uzaklaştırır.
• Sadece kaygı yönetimi, stres yönetimi gibi bireysel müdahale yöntemlerini değil, örgüt düzeyinde müdahaleleri kullanın. (çalışan sayısının arttırılması, çalışma saatlerinin düzenlenmesi, adil bir yönetim anlayışı gibi).
• Bakım veren kişilere gereksinimleri karşılayabilecek düzeyde bakım aylığı bağlanmalıdır.
• Sadece yaşlılara yönelik hastaneler açılmalıdır.
• Bakım veren kişinin maddi zorluklarının az olması önemlidir. Bu konuda devlet gerekli düzenlemeleri yapmalıdır. Ayrıca belediyelerin gerekmektedir. Yaşlının
sağlık hizmetleri alması da kolaylaştırılmalı,
• Bakım veren kişi eğlenme, dinlenme, sevdiği etkinlikler için zaman ayırabilmeli, bu konuya öncelik vermelidir. Genellikle yaşlıya bakan kişi kendi gereksinimlerini görmezden gelmektedir. Yürüyüş, açık havada zaman geçirme, çeşitli spor etkinlikleri bakım veren kişinin tükenmişliğinin önlenmesinde etkilidir.
• Bakım verenlerin daha çok desteğe ve anlaşılmaya gereksinimi olabilir. Bakım veren kişinin bazen sadece kendisini dinleyen ve anlayan kişilere gereksinimi vardır. Arkadaşları ve komşuları ile neşeli ve eğlenceli zaman geçirmesi yararlı olacaktır. Aileden ve arkadaşlardan alınan sosyal destek tükenmişliğin önlenmesinde çok etkilidir.

NE YAPMAYALIM?
• Tükenmişlik belirtilerinin yaşlıya bakarken normal olduğunu düşünmekten vazgeçin.
• Tükenmişlik belirtilerini görmezden gelmeyin.
• Yardım istemeyi gurur meselesi yapmayın.
• Yaşlının başına gelenler konusunda kendinizi suçlamayın.
• Her şeyin sorumluluğunu tek başınıza üstlenmeyin.
• Tükenmişliği sadece çalışanların çözmesini beklemeyin.

Tükenmişliğin Sonuçları:
Tükenmişliğin hem kişi hem de iş yeri için önemli sonuçları söz konusudur. İş yerindeki performans ve tükenmişlik bağlantısı çok incelenen bir konudur. Üzerinde çalışılan bir diğer konu ise tükenmişliğin çalışanın sağlığı üzerindeki etkileridir. Tükenmişlik işi bırakma isteği, işe gelmeme şeklinde gözlenebilen işten uzaklaşma kavramı ile de ilişkilidir. Tükenmişlik yaşadığı hâlde aynı işe devam edenlerin ise, işteki etkinlikleri azalmış ve üretkenlikleri düşmüştür. Sonuçta iş doyumunun azalması ve buna da işe ya da kuruma bağlılığın azalmasının eşlik etmesi söz konusudur. Tükenmişlik yaşayan bireyler işle ilgili görevleri aksatarak veya kişisel çatışmalar yaşayarak iş arkadaşlarının üzerinde de olumsuz bir etkiye yol açabilir. İş yerinde ortaya çıkan dolaylı etkileşimler tükenmişliğin devam etmesine ve diğer insanlara da hızla yayılmasına neden olabilir. Tükenmişliğin insanların ev ve aile yaşamlarında da olumsuz etkileri olduğuna ilişkin kanıtlar söz konusudur. Stresle bağlantılı olarak ortaya çıkan sağlıkla ilgili sonuçları duygusal tükenme boyutu daha iyi açıklamaktadır. Tükenmişliğin kendisinin bir ruh sağlığı sorunu olduğunu ileri sürenler de vardır. Daha kabul gören bir varsayım ise, onun kaygı, depresyon, benlik saygısında azalmalar gibi ruhsal bozukluklara neden olması veya bu bozuklukların ortaya çıkmasını hızlandırmasıdır. Tükenmişlik, çalışan bireylerin yaşamlarını ciddi bir şekilde etkileyen bir durumdur. Çalışmayan, ancak evde yaşlı bakımı gibi ciddi bir iş yapan bireyler de tükenmişliğin risk grubunu oluşturmaktadırlar.

Tükenmişlik 1970’lerin ortalarında Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılmaya başlanmış bir kavramdır. İlk ortaya çıktığından günümüze kadar çalışan insanların yaşadığı önemli bir olgu olarak değerlendirilmiş ve günümüze kadar da bu özelliğini korumuştur. Tükenmişliğin hem nasıl ve niçin ortaya çıktığı hem de nasıl önlenebileceği ve başedilebileceğine yönelik araştırmacıların çabaları hâlâ sürmektedir.

Tükenmişlik 1970’lerin ortalarında Amerika Birleşik Devletleri’nde kullanılmaya başlanmış bir kavramdır. Doğru cevap E'dir.

Bu kavramı ilk tanımlayanlardan birisi olan Herbert Freudenberger, bir psikiyatrist olarak çalıştığı klinikte, gönüllü çalışan bireylerde gözlediği iş yerine ait olma duygusunun, yani bağlılığın azalması, çalışmaya karşı isteğin kaybolması ve hizmet götürdüğü kişilere karşı duyarsızlaşma şeklinde gözlenen belirtileri adlandırmak için bu kavramı kullanmıştır (Schaufeli, Leiter ve Maslach, 2009). Tükenmişliği, kendi yaşantılarından yola çıkarak, insanlara hizmet verirken onlarla yoğun etkileşimden kaynaklanan, olumsuz tutumların eşlik ettiği fiziksel ve duygusal anlamda yorgunluk olgusu olarak tanımlamıştır. Doğru cevap B'dir.

Maslach tükenmişlik kavramını üç bileşene dayalı olarak açıklamıştır. Bu üç bileşen duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarının azalmasıdır. Doğru cevap C'dir.

Duygusal tükenme, stres yaratan etkenlerle baş edilemediğinde ortaya çıkar. Duygusal tükenme, tükenmişliğin en kritik ve belirleyici boyutu olarak ifade edilmektedir. Aynı zamanda tükenmişliğin içsel boyutudur. Duygusal tükenme, hizmet verdiği kişilerin duygusal talepleri altında ezilmesi ve iş yükünün fazla olması karşısında ortaya çıkan bir tepkidir. Doğru cevap A'dır.

Tükenmişliğin hem kişi hem de iş yeri için önemli sonuçları söz konusudur. İş yerindeki performans ve tükenmişlik bağlantısı çok incelenen bir konudur. Tükenmişlik işi bırakma isteği, işe gelmeme şeklinde gözlenebilen işten uzaklaşma kavramı ile de ilişkilidir. Tükenmişlik yaşadığı hâlde aynı işe devam edenlerin ise, işteki etkinlikleri azalmış ve üretkenlikleri düşmüştür. Tükenmişlik yaşayan bireyler işle ilgili görevleri aksatarak veya kişisel çatışmalar yaşayarak iş arkadaşlarının üzerinde de olumsuz bir etkiye yol açabilir. Doğru cevap D'dir.

Tükenmişliğin gelişmesinde stresin anahtar rol oynadığı bilinmektedir.

Doğru cevap A'dır.

Bakım veren aile üyesinin tükenmişliğini arttıran unsurlar olarak bakım yükü, korku, güvensizlik, yalnızlık ve ölümle yüzleşme belirlenmiştir.

Doğru cevap B'dir.

İncelenen deneysel çalışmalarda en sık kullanılan müdahale çeşitleri davranışların pekiştireçlerle sürdürüldüğünü ileri süren davranışsal yaklaşım, davranış problemleriyle baş etmek için iletişim stratejilerinin öğretilmesine dayalı iletişim yaklaşımı, bireysel gereksinim ve yeteneklere odaklaşan kişi merkezli yaklaşım ve bakım elemanlarının yaşlıların duygularını anlama ve onaylamasına dayalı duygu odaklı yaklaşımdır.

Doğru cevap E'dir.

Tükenmişlik içerisinde olan kişilerin yapmaması gerekenler:

    •Tükenmişlik belirtilerinin yaşlıya bakarken normal olduğunu düşünmekten vazgeçin.

Tükenmişlik belirtilerini görmezden gelmeyin.

Yardım istemeyi gurur meselesi yapmayın.

Yaşlının başına gelenler konusunda kendinizi suçlamayın.

Her şeyin sorumluluğunu tek başınıza üstlenmeyin.

Tükenmişliği sadece çalışanların çözmesini beklemeyin.

  Doğru cevap B'dir.

“Başarılı Yaşlanma Modeli”ni öne sürerek, bazı yaşam biçimi değişikliklerinin yaşlanan bireylerin işlevlerini ve aktivite düzeylerini koruyacağını öne sürmüşlerdir. Başarılı yaşlanma modeli üç temel unsurdan oluşmaktadır;
1. Hastalık veya Engellilik Durumunun Olmaması,
2. Yüksek Bilişsel ve Fiziksel İşlevleri Sürdürmek,
3. Yaşama Aktif Katılarak Sosyal ve Üretken Etkinliklerin Sürdürülmesi.