YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ II - Deneme Sınavı - 10

Yaşlı bakımıyla ilgilenen bakıcılar ve bakıcı olmayan kişilerin karşılaştırıldığı bir ça- lışma, bakıcıların genel sağlık problemleri konusunda daha fazla risk taşıdıkları, psiko- lojik sağlıklarının olumsuz etkilendiği, hayata daha olumsuz ve daha öfkeli baktıklarını ortaya koymuştur (Vitaliano, Zhang ve Scanlan, 2003). Bir taraftan da çalışmalar, uzun süreden beri yaşlı aile üyelerine bakım veren kişilerin, bakıcılık rolüyle ilgili doyum ve huzur duydukları, yeterlilik, başarı ve ustalık duygularında artış olduğu, yaşamı anlamlı ve amaçlı buldukları, kişisel büyüme gerçekleştirdikleri ve yaşlıyla ilişkilerinin kalitesinin arttığını vurgulamaktadırlar

Kişilik, bireyin doğuştan getirdiği ve yaşantı sonucu kazandığı, onu diğer bireylerden ayıran özelliklerin tamamı olarak tanımlanabilir. Kişilik, bireyin farklı durumlarda ortaya koyduğu davranışları açıklayan, sürekliliği olan, kişiler arası, duygusal, motivasyonel, deneyime dayalı etkileşim tarzı olarak tanımlanmıştır. Kişiliği açıklayan Beş Faktör Kişilik Kuramı, A/B tipi kişilik özellikleri, iyimserlik-kötümserlik kişilik özellikleri gibi farklı yaklaşımlar vardır.

Beş Faktör Kişilik Kuramı, “özellik yaklaşımına” dayanmaktadır ve kişiliğin ölçülmesinde bireylerin kendilerini ve diğerlerini tanımlamada kullandıkları “sıfatlardan” yararlanmaktadır.

Yumuşak başlılık, iyi kalpli, iyi huylu, nazik, saygılı, ince, güvenli, yardımsever, bağıslayıcı, esnek, açık kalpli, saf ve dürüst olarak tanımlanmaktadır. Yumuşak başlılık düzeyi yüksek olan bireyler diğer insanları seven, verici ve merhametli bireyler olarak değerlendirilmektedir. Bakıcılıkta yumuşak başlılığın tükenmişliği azalttığı bilinmektedir. Yumuşak başlılık düzeyi düşük olan bireyler ise kindar, kibirli, inatçı, rekabetçi, geçimsiz, uzlaşması zor bireyler olarak değerlendirilmektedir. Yumuşak başlılık özelliği düşük bakıcılar, hastalarla iş birlikçi bir ilişki kurmakta güçlük yaşayabilmektedirler.

Nörotizm kişilik özelliği, depresif ve hüzünlü olma, gerginlik, kaygılı olma, sıklıkla duygusal iniş çıkışlar yaşama, tedirginlik, huzursuzluk ve sabırsızlık gibi kişilik özelliklerini kapsamaktadır. Nörotik kişiler, genellikle anksiyete, depresyon, kızgınlık, sıkıntı gibi olumsuz duygular ve mantıklı olmayan düşünceler ve başa çıkma mekanizmalarında yetersizlik hissetmektedirler. Bu kişiler sıklıkla karmaşık duygularla uğraşmak zorunda olduklarından, daha çok kurun- tulu düşünceler ve düşmanca tepkiler gibi uygun olmayan başa çıkma mekanizmalarına başvurmaktadırlar. Nörotik kişiler, belirsiz çevresel koşullarda olumsuz değerlendirmeler yapma eğilimindedirler. Bu kişilik özelliğinde bakıcılar hasta- lara sabırsız, öfkeli ve rahatsız edici şekilde yaklaşmakta ve hasta ile oluşan problemleri görmezden gelerek ya da çevreyle ilgili belirsiz durumlarda karşı çıkarak baş etme eği- limindedirler. Ayrıca nörotik kişilik özelliğindeki kişiler, kendi kaygılarını, olumsuz düşüncelerini çevresindekilere de bulaştırma eğilimindedirler. Bu nedenle nörotik bakıcıların hasta davranışlarıyla başa çıkmada daha uyumsuz stratejiler kullandıkları ve daha yüksek düzeyde depresyon ve tükenmişlik yaşadıkları belirtilmiştir

A tipi kişilik özelliğindeki kişiler, enerjik, sabırsız, rekabeti
seven, saldırgan ve düşmanca duygulara sahipken, B tipi kişilik özelliğindeki kişiler ise daha rahat, dengeli ve uzlaşmacı tavır içindedirler.

Kendilik değeri, bireyin kendine yönelik geliştirdiği olumlu ya da olumsuz olarak varsayılan bir tutum, görüş, davranış olarak ele alınmaktadır. Bu görüş, kişinin kendi değerine ya da yeterliliğine ilişkin sahip olduğu inançtan kaynaklanmaktadır. Kendilik değeri, insanların kendilerine ve hayata bakış açılarını, olaylar karşısındaki tavırlarını ve davranışlarını belirleyen en önemli kişilik özelliklerinden biridir. Bu özellik kişiliğin ve sosyal uyumun en önemli belirleyicilerindendir. Pek çok kuramcı, kişinin kendisine ve çevreye yönelik düşünce ve davranışlarının, kendisi hakkındaki görüş ve duygularından etkilendiğini kabul etmektedir.

Yaşam sürecinde gelişen kişisel özellikler olarak tanımlanan psikolojik sağlamlık, son zamanlarda baş etme, hayatta kalma, zor durumların üstesinden gelme yeteneği olarak ele alınmaktadır. Daha geniş bir bakış açısıyla psikolojik sağlamlık, zorluklarla, stresle ve kayıplarla mücadele etme becerisi, sıkıntılı koşullar altındayken gösterilen içsel ve dışsal uyum, hoşa gitmeyen hayat olayları ya da yaşanan stresle başa çıkma ve bu olumsuz du- ruma uyum sağlama becerisi olarak tanımlanmaktadır.

Kişiler arası ilişki tarzı, bireyin çeşitli ilişki ve durumlarda sergilediği genel davranış eğilimi ve kişilik örüntüsünü temsil etmektedir. Ketleyici ilişki tarzı gibi olumsuz kişiler arası ilişki tarzları, bireylerin hayat kalitesini ve yaşam doyumunu olumsuz yönde etkilemekte, ilişkilerinde çatışma ve sorun yaşamalarına zemin hazırlamaktadır. Besleyici ilişki tarzı gibi olumlu ilişki tarzları da, bireylerin yaşam kalitesini ve yaşam doyumunu olumlu etkilemekte, ilişkilerinde çatışma yaşadıklarında olumlu çözümler bulmalarını sağlamaktadır.

Ketleyici ilişki tarzı, kişiler arası ilişkilerde saygı ve empatiden yoksun, karşılıklı çıkar ve üstünlük kurmaya dayanan bir ilişki tarzıdır. Ketleyici ilişki tarzına sahip olan kişiler, karşısındakinin görüşlerini dikkate almaz, insanlara sözle sataşır, kendini kolayca kaybedip öfkelenir, başkalarıyla alay eder, kendini başkalarından üstün görür ve her fırsatta bunu göstermekten çekinmezler.

Besleyici ilişki tarzı, karşılıklı saygı ve empatiye dayalı bir ilişki tarzıdır. Besleyici iliş- ki tarzını benimseyenler, istek ve ihtiyaçlarını karşısındakine açıkça beli eder, ona saygı duyduğunu ve onu kabullendiğine ilişkin mesajlar verir, neşeli ve yapıcı şakalar yapar, otomatik tepkilerini erteleyebilir ve kendini kaybetmeden, düşünce ve duygularını dürüstçe paylaşabilir ve yapıcı konuşabilir. Besleyici ilişki, karşılıklı anlayışla sağlanırken, ketleyici ilişkide zorlama, yönetme isteği ve baskı vardır. Dolayısıyla besleyici ilişki tarzları bireylerin birbirlerini daha iyi anlamalarına yardımcı olurken, ketleyici ilişki tarzları tam tersi bir etki yaratarak sağlıklı bir ilişki sürdürmeyi güçleştirmektedir

Sosyal bir varlık olan insanoğlu, yaşam boyu sosyal desteğe ihtiyaç duymaktadır. Sosyal destek, bireye; aile, arkadaş, komşular ve kurumdan sağlanan fiziksel ve psikolojik bir yardım olarak tanımlanır. Sosyal destek, bireylerin sevgi, şefkat, yeterlik, benlik saygısı, bir gruba ait olma gibi sosyal gereksinimleri karşılayarak fizik ve ruh sağlığını olumlu bir biçimde etkilemektedir.

Bireyin ailesi, arkadaşları, komşuları, iş arkadaşları, akrabaları, bireyin içinde yaşadığı toplum ve uzman kimseler, o bireyin sosyal destek kaynaklarını oluşturmaktadır. Sosyal destek kaynaklarının bireylere maddi, duygusal ve zihinsel destekler gibi farklı şekillerde yardım sağladığı belirtilmiştir.

Kendine bakım davranışları, aile üyeleri ve profesyonel bakıcıların, bir uzman desteği olsun ya da olmasın sağlığı geliştirme ve koruma, hastalıkları önleme, hastalıkların üstesinden gelebilme etkinlikleri ya da yeterlikleridir (WHO, 2009). Kendine bakım davranışları sağlığı geliştirme etkinlikleri, beslenme, fiziksel etkinlik ve sağlık sorumluluğu ve ilaç alma, randevu tutma gibi hastalığın kontrolü ve önleme etkinlikleridir.

Bakıcıların hissettikleri stres düzeyleri, kendine bakım davranışlarını etkilemektedir. Konuyla ilgili yapılan bir çalışmada, bakıcıların algıladığı stres düzeyi ve kendine bakım davranışları arasında ilişki bulunmuştur. Stres düzeyleri yüksek olan bakıcıların daha az fiziksel etkinlik yaptıkları ve daha az diyete uydukları görülmüştür.

Kişiler arası bağlılık; kişilerin kişisel yaşam özgürlüklerinden vazgeçmeden, yakınları ile olan sevgi, saygı ve sorumluluk bağlarını yaşatmasıdır. Bağımlılık ise, bireylerin bireysel özgürlüklerini hiçe sayarak başkalarının istek ve arzularına yönelik bir hayat sürdürmeleridir. Ailede bireysel bağımsızlık ve kişiler arası bağlılık yerine karşılıklı bağımlılığın kabul gördüğü ülkemizde, önce çocuğun ana-babaya bağımlılığı, yaşlılıkta da ana-babanın yetişkin çocuklarına bağımlılığı desteklenir.

Bakım vermek; yardıma ihtiyacı olan birine günlük ihtiyaçlarını karşılamak ve des- tek olmak üzere harekete geçmek olarak tanımlanır. Yakınların bakım hizmeti vermesi, yaşlı birine yakınları tarafından sadece fiziksel hareket anlamında yardım sağlamak ola- rak anlaşılsa da bu bakım faaliyeti yaşlının var olan potansiyelini kullanarak hem fiziksel, hem duyuşsal hem de duygusal desteklemeyi içine alır.

Birincil bakıcılar, aile içindeki üyelerden seçilen profesyonel olarak, bir gelir karşılığında bu işi yapmayan ve yaşlı ile yaşayan veya yaşamayan bakıcılardır. Bu kişiler genellikle evlat, eş veya yakın akraba olabilmektedir. Bakım işini gönüllü olarak ya da yaşlının bakacak kimsesi yoksa zorunlu olarak yapmak durumunda olan kişilerdir. Bakım işini yü- rütmekten dolayı herhangi bir karşılık almazlar. Manevi olarak doyum yaşamaya çalışırlar. Yıpranma payları daha yüksek olan bir gruptur.

İkincil bakıcılar ise yarı veya tam zamanlı olarak bir ücret karşılığında bakım veren kişilerdir. Bu kişiler bazen bakım işi ile ilgili eğitim almış olabilirler. Yaşlının sağlık ve temizlik hizmetlerini yürütmek üzere beceriler kazanmışlardır. Bazıları da eğitim almadan bakım işini yürütürler. Yaşlının gözetimini yapmak, sağlık ve yaşam bakım hizmetlerini en sağlıklı ve düzenli şekilde yapmak üzere ücret karşılığı bu hizmeti yürütürler.

Nesnel yük; ailenin, yaşlının durumuna bağlı olarak yapmakta zorlandığı günlük iş- lerine yardımcı olma, ulaşım gibi vakit ayırmayı gerektirecek durumlar ile gelir kaybı ve sosyal etkinliklerin kısıtlanmasına yol açacak yaşam düzenindeki değişimlerdir. Örneğin özel arabası olmayan Mehmet Bey babasını tedavi için bir yere götürürken sadece taksi ile götürmek zorunda kalmaktadır.

Açık Alan: Kişinin kendi tarafından da başkaları tarafından da bilinen alandır. Bu alanda insanlar umutlarını, beklentilerini ya da korkularını çekinmeden diğer insanlarla paylaşmaktadırlar.

Bilinmeyen Alan: Bu alan ise kişinin de başkalarının da bilmediği, karanlık alandır. Sağlıklı bir iletişim sürecinde geliştirilmesi gereken en önemli alanlardan bir tanesi açık alan’dır. Kişinin kendisi ve başkaları tarafından bilinenler ne kadar çok olursa diğer bireylerle yapacağı paylaşımların miktarı da bir o kadar artacaktır. Bunun için bireyin benlik algısını geliştirmesi, ilişkilerinde samimi ve güven verici olması gerekmektedir.

Bencillik: Kendine odaklı olmak, sadece kendi ihtiyaç ve isteklerine odaklı olmak demektir. Yaşlılık dönemine özgü genel özellikler olmasına karşın, tüm bireyler bireysel özel- likleri doğrultusunda farklılıklar gösterirler. Yaşlı bireylerin yaşamlarındaki dinamizm gitmiş yerini durağanlık almıştır. Bu nedenle, düşüncelerinde, davranışlarında ve alışkan- lıklarında değişim güçleşir, yenilikler onlara zaman zaman kaygı verici hâle gelir, bazen de ürkütür. Yaşlılıkta düşünceler çoğu zaman “ben merkez”lidir ve bu zaman zaman bencillik olarak nitelenir.

Bireyin kendini diğer bireyin yerine geçici olarak koyarak onu anlaması ve bunu ona hissettirmesi empati olarak adlandırılır. Ayşe hanım, Suna hanımın yerine kendini koymuş ve onu anlamaya çalışmştır.

Mizah; olayların komik yönlerine odaklanarak olduğundan farklı görmemize, böylece başa çıkma gücümüzü kullanmamıza ortam yaratan özelliktir.