YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Tükenmişliğin tek nedeninin stresli bir çalışma ortamı ve artmış iş yükü ve sorumluluk olmadığı da belirtilmektedir. 1980’lerden sonra tükenmişlik konusuna duyulan ilginin artması, konunun çalışma ortamları dışında kalan alanlarda da ele alınmasına yol açmıştır. Tükenmişlik kavramının, üniversite öğrencilerinde motivasyon kaybı, şizofreni hastalarında patolojinin ağırlaşması ve evlilik ilişkilerinde samimiyet ve sevginin yok olması gibi olayları açıklamak için de kullanıldığına rastlanmaktadır.

Tükenmişlik ilk kez 1970’li yıllarda alternatif bir sağlık kuruluşunda çalışan Psikiyatrist Herbert Freudenberger ve iş yerinde, duygular üzerinde inceleme yapan bir sosyal psikolog olan Christina Maslach tarafından eş zamanlı olarak incelenmeye başlanmıştır. Freudenberger, o dönem halk dilinde kronik madde kötüye kullanma etkilerine atı a bulunmak için kullanılan tükenmişlik kavramını yaşam tarzı veya ilişkiler sebebiyle oluşan asabiyet ya da yorgunluk ya da başarısızlık, yıpranma, enerji ve güç kaybı, insanın iç kaynakları üzerinde karşılanamayan istek ve taleplerden dolayı ortaya çıkan “tükenme” durumu olarak tanımlamıştır.

Tükenmişlik, bireyin ters giden bir şeyin olduğunu düşündüğü ve bu durumun düzeleceğine inanmayı reddettiği zaman gelişir. Tükenmişlik, sürekli ümitsizlik ve olumsuzluğun olduğu bir enerji tükenişidir. Birey, bu duruma engel olma çabası içinde değildir; hatta bazen bu duruma uyum gösterir. Bireyin yaratıcılığı yok olur ve o daha iyisini yapmak için uğraş vermez.

Tükenmişliği açıklayan farklı modeller bulunmaktadır. En yaygın olarak kullanılan model Maslach’ın tükenmişlik modelidir. Maslach Modeli’ne göre tükenmişlik; duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşme olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır.

Duygusal tükenme, tükenmişlik sendromunun başlangıcı ve merkezidir; tükenmişlik sendromunun bireysel stres boyutunu ifade etmektedir. Duygusal tükenme yaşayan kişi, yorgunluk ve duygusal yönden kendini aşırı yıpranmış hisseder, enerjisinin ve duygusal kaynaklarının bittiği duygusuna kapılır.

Aşama aşama yaşanan bir süreç olan tükenmişlik; şevk ve coşku dönemi, durgunluk dönemi, engellenme dönemi ve ilgisizleşme dönemi olmak üzere dört başlıkta toplanmıştır.

Son evrede olan ilgisizleşme dönemi derin bir inançsızlık, mesleğe karşı ilginin azalması ve umutsuzluk baş gösterir. Kişisel başarısı düşer ve sosyal çekilme durumu yaşanır.

Tükenmişlik genellikle çeşitli şekillerde farklı yapılar olmasına rağmen stresle ilişkili bir sendrom olarak tanımlanmıştır. Stres nedeniyle oluştuğu söylenmiş, hatta stresle eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Gerçekten de tükenmişlik, genellikle uzun süreli stresli olmanın ve bazı destek sistemlerinin bulunmayışının bir sonucudur (Engelbrecht, Van Den Berg ve Bester, 2009). Stres üç aşamalı bir süreçtir (Avşaroğlu, 2007): Alarm: Organizmanın, dış uyaranı stres olarak algıladığı durumdur. Otonom sinir sistemi, salgı bezlerini uyararak kana bol miktarda adrenalin ve onun etkisi altında ortaya çıkan diğer biyokimyasal maddeleri pompalar. Bu durum kalp atışlarının hızlanması, tansiyonun yükselmesi, solunumun hızlanması ve ani adrenalin salgılanması biçiminde gelişir. Salgıların etkisi altında vücut alarm durumuna geçer ve ortaya çıkacak acil durumlarla uğraşmaya hazırlanır.

Tükenmişlikle ilgili bilgi sahibi olmak, Kendini iyi tanımak ve ihtiyaçlarını belirlemek,
Kişinin insan olarak sınırlılıklarını bilmesi ve kabullenmesi, Duygusal farkındalık kazanmak ve duygularını ifade etmek, Gerçekçi beklenti ve hedefler geliştirmek, Gerektiğinde psikolojik yardım almak, Nefes alma ve gevşeme tekniklerini öğrenmek,
Zaman yönetimi konusunda bilgi sahibi olmak, Rahatlamak için müzik dinlemek, spor yapmak, Tatile çıkmak,Hobi edinmek,Rutin alışkanlıkları bırakmak ve monotonluğu azaltmak, Huzurlu bir yaşam tarzı belirlemek,İşe ara vermek veya iş değişikliği yapmak Kendisini stresle başa çıkma konusunda geliştirmek,Bir işe başlamadan önce işin zorlukları ve riskleri ile ilgili bilgi edinmek.

Tükenmişliğin en yaygın tanımlarından biri, bireyin gücünü, enerjisini ve tüm diğer bireysel kaynaklarını kontrolsüz bir biçimde adeta tüketmeye çalışır gibi kullanmasının sonucunda duygusal, bilişsel ve bedensel olarak yıpranması ya da bitkin düşmesidir.

Maslach Modeli’ne göre tükenmişlik; duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşme olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır. Duygusal tükenme, tükenmişlik sendromunun başlangıcı ve merkezidir; tükenmişlik sendromunun bireysel stres boyutunu ifade etmektedir.

Tükenmişliğin ilgisizleşme döneminde birey “iş iştir” düşüncesi oluştuğu için işine çok az zaman harcar. Motivasyonun azalması, bireyin beklentileri gerçekleşmediği için hayal kırıklığı oluşması ve giderek umutların ve enerjinin azalması durgunluk döneminde yaşanmaktadır. Zor şartlara uyum sağlamak için çaba gösterilmesi ise şevk ve coşku döneminde yaşanan bir durumdur.

Tükenmişlik yaşanan durumlar; stres, kişilik özellikleri, karşılanmamış ya da yüksek beklentiler, düşük benlik saygısı ve sosyal destek kaynaklarının yetersizliği gibi bireysel özelliklerle yakından ilişkilidir. Benlik saygısının yüksek olması değil düşük olması tükenmişlik ile ilişkilidir. Benlik saygısı düşük olduğunda birey, kendisini eksik, yetersiz ve değersiz olarak algılamaktadır.

Tükenmişliğin sosyal belirtileri daha çok iş ortamında görülür. İş ortamında tükenmişliği yaşayan kişiler, fizyolojik ve psikolojik olarak kendilerini çalışma arkadaşlarından uzaklaştırırlar. İnsan ilişkileri kopmuştur. Güçsüzlük fiziksel, engellenmişlik duygusu psikolojik, karşısındakini suçlama ve unutkanlık ise tükenmişliğin davranışsal belirtilerdendir.

Bireyin kendisini stresle başa çıkma konusunda geliştirmesi, nefes alma ve gevşeme tekniklerini öğrenmek ve tatile çıkmak bireysel tükenmişlikle başa çıkma yollarındandır. Rutin alışkanlıklara devam etmek yerine rutin alışkanlıkları bırakmak ve monotonluğu azaltmak gereklidir.

Boşanmış ya da eşini kaybetmiş ve yeniden evlenmiş yaşlılar, olumsuz bir sosyal baskı algılamaktadırlar. Hiç evlenmemiş olmak ise etrafında az sayıda yakın akrabanın kalmasına ve çok boyutlu bir yalnızlığa yol açabilmektedir. Çocuğu olmamış yaşlı bireyler de aynı konumdadırlar Çocuk sahibi olanlarda ise zaman zaman fiziksel tükenmişlik belirtileri ortaya çıksa da yalnızlık, umutsuzluk ve çaresizlik gibi duygusal tükenmişlik belirtileri yaşamamaktadırlar.

Yaşlılıkta uyum sağlanması gereken durumlara uyum sağlayamama, daha önceki yıllarda yaşanan zorluklar ve geçmişte yaşananlara yönelik olumsuz değerlendirmeler, karşılanmamış beklentiler, sosyal rollerin kaybı, eşin kaybı, çocuksuz olmak ve hiç evlenmemiş olmak gibi yaşam tarzları, düşük benlik saygısı ve sosyal destek kaynaklarının yetersizliği gibi durumlar tükenmişliğe neden olabilmektedir. Yaşlılığını evli olarak ya da eşi ile birlikte geçiren bireylerin maddi ve manevi açıdan birbirlerine destek oldukları, daha az yalnızlık duygusu yaşadıkları ve bekâr olanlara göre daha mutlu ve daha uzun yaşadıkları belirtilmektedir.

Tükenmişliğin insanlardan uzaklaşma ve yakın ilişkilerden kaçınma gibi sosyal belirtileri vardır. Huzurevinde kalan yaşlıların büyük çoğunluğunun yaşama dönük üretici bir şey yapmadıklarını, kendi hayatlarını zenginleştirecek etkinliklere katılmadıklarını ve sonuçta geri çekildiklerini belirtilmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü aktif yaşlanmayı, “insanların yaşlandıkça yaşam kalitelerinin düşmemesi için sağlık, topluma katılım ve güvenlikle ilgili olanaklarının en iyi düzeyde sağlanması süreci” olarak tanımlamakta ve tüm bireyler için bir hak olarak savunmaktadır.

Maslach’ın Tükenmişlik Modeli’ne göre tükenmişlik, öncelikle bireyin duygusal anlamda tükenmesi ile ortaya çıkmakta, bir sonraki aşamada bireyin çevresindeki insanlarla olan ilişkisini sınırlandırarak psikolojik olarak onun insanlardan uzaklaşmasına ve sonrasında iş ve insan ilişkileri konusunda bir yetersizlik duygusu içerisine girmesine neden olmaktadır. Yani sırasıyla duygusal tükenme, duyarsızlaşma, kişisel başarıda düşme aşamaları yaşanmaktadır.