YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

İyi oluş, iki temel görüşü ve yapıyı içinde barındırmaktadır. Bu görüş ve yapılar hedonizm ve eudaimonizmdir. Hedonik bakış açısına göre iyi oluş, mutluluk, zevk ve doyum almayı içinde barındıran öznel iyi oluşu (subjective well-being) işaret ederken; eudaimonic bakış açısına göre iyi oluş, tam olarak fonksiyonlarını yerine getiren, kendini gerçekleştiren bireyin gösterdiği özellikler bütünü olarak psikolojik iyi oluşa (psychological well-being) karşılık gelmektedir.

Yaşamdaki olumsuz faktörlerin olmaması ile birlikte olumlu bilişsel ve ruhsal ögelerin var olması durumunu içeren öznel iyi oluş, insanların kendi hayatlarını duygusal ve bilişsel olarak nasıl değerlendirdiklerini ortaya koyan bir kavramdır. Bireyin bu değerlendirmeleri duygu durumunu, olaylara yönelik duygusal tepkilerini ve yaşam doyumuna ilişkin yargılarını içerir.

Bireyin yaşam doyumu; yaşamını değiştirme arzusu, şu anki ve geçmiş yaşamında aldığı doyum ve gelecekten doyum alması ile kişinin kendisi için önemli kişilerin, kişinin yaşamı hakkındaki görüşlerini içermektedir. Bireyin ihtiyaçları için doyum alanları ise; iş, aile, serbest zaman etkinlikleri, gelir durumu, benlik ve ait olunan grup olarak ele alınmıştır. Bireyin öznel iyi oluşunun yüksek olması, bireyin doyum alanlarını sağlıklı kullanarak yaşamdan aldığı doyumu arttırmasına bağlıdır.

Psikolojik iyi oluş, yaşamdan zevk almanın ötesinde bireyin sınırlılıklarının farkında olması, özerk ve bağımsız olması, yaşam amacının ve anlamının olması ve kendini geliştirme çabasıdır. Psikolojik iyi oluşun arkasında, bireyin potansiyelini gerçekleştirilmesini savunan, psikolojik iyi oluşun sadece mutluluk ve iyi hissetmeyi deneyimlemek olmadığı, yapılan çalışmalarla çokça tartışılmış, yaşam için doyum ve hazdan daha fazla şeyler olması gerektiği üzerinde durulmuştur. Psikolojik iyi oluşta gerçek mutluluğa, erdemin ifade edilmesi ve yapmaya değer olan şeylerin yapılması ile ulaşılır.

Çevresel her türlü olumsuzluğa rağmen “ayakta kalan” ve “çevreyle etkileşimlerini başarılı bir biçimde sürdürebilen” kişiler olarak da tanımlanan yılmaz bireyler, stres yaratan olaylar karşısında genellikle yılgınlığa düşmeyen, aksine kendilerini çabucak toparlayan, hatta sıkıntılardan ve olumsuz çevresel koşullardan her defasında daha da güçlenerek sıyrılabilen kişilerdir.

Yılmaz bireyler, olumlu ilişkiler kuran, sorun çözmekte becerikli ve kendilerini geliştirmek için motivasyona sahip olan kişilerdir. Bu bireyler, sosyal değişim ve etkinliklere katılırlar ve çoğu, hayatlarındaki sıkıntı, travma ve üzüntülerden anlam ve faydalar çıkarma yeteneğine sahiptir. Sevgi Hanım’ın durumuna bakıldığında ise yaşadığı travmatik durum sonrasında kendini toparlaması söz konusu olmuştur. Bu da onun yılmazlığı ile ilgili bir durumdur.

İyi oluşu ve yılmazlığı açıklayan kuramlar; yargılama kuramları, adaptasyon kuramları, amaç kuramları, etkinlik kuramları, yukarıdan aşağıya aşağıdan yukarı kuramı, Ryff’ın psikolojik iyi oluş kuramı, dinamik denge modeli, öz belirleyicilik kuramı, dehşet yönetimi kuramı ve yılmazlık kuramlarıdır.

Dinamik denge kuramı Headey ve Wearing tarafından geliştirilmiştir. Bu kuram ile bireylerin kişilikleri tarafından belirlenen farklı iyi olma ortalamalarına sahip olduklarını, dışa dönük kişiliğe sahip olanların içe dönük kişiliğe sahip olanlara göre bazı deneyimleri yaşama olasılıklarının daha yüksek olduğunu savunmaktadır. Bu deneyimler, bireyin psikolojik iyi olma düzeyini etkilemektedir. Alışılmadık olaylar ve eğilimler bireyi normal psikolojik iyi olma düzeyinden yukarıya ve aşağıya hareket ettirebilir. Ancak dinamik denge modeli, olaylar normalleştikçe bireyin temel psikolojik iyi olma düzeyine geri döneceğini öne sürmektedir.

Araştırmalarda iyi oluşu etkileyen önemli faktörler göze çarpmaktadır. Bu faktörlerden bir kısmı; kişilik, sağlık, gelir durumu, yaşam doyumu, din, ırk, evlilik ve aile, yaş, cinsiyet farklılıkları, iş memnuniyeti, eğitim, zekâ, davranış ve sonuçları, sosyal iletişim, sosyal destek, yaşam olayları (travmalar, kaygı, stres…vb.), aktiviteler ve biyolojik faktörlerdir. İlgiler iyi oluşu etkileyen etmenlerden biri değildir.

Yaşlı bireylerin sosyoekonomik durumlarının yüksek olması, üretken olmaları, sportif faaliyetlerle ilgilenmeleri, kendilerini güvende hissetmeleri gibi durumların her biri onlar için koruyucu birer faktördür ve bu faktörler onların iyi oluş ve yılmazlıklarını geliştirici faktörlerdendir.