YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

İyi oluş̧ ve yılmazlık pozitif psikoloji içerisinde yer alan ve birbirleri ile ilişkili iki önemli kavramdır. Son yıllarda gelişmiş̧ ve gelişmekte olan ülkelerde artan yaşlı nüfusun mutlu, gelecek kaygısı taşımayan, kendisini güvende ve iyi oluş̧ içerisinde hisseden, önüne çıkan zorluklara uyum sağlayabilen ve bu zorluklarla baş etme becerisi gösterebilen bireyler olması, sağlıklı birer yaşlı birey olmaları açısından son derece önemlidir.

Yapılan çalışmalardan öğrenilen bazı yılmazlık özellikleri ve göstergeleri; ilişki kurma yeteneğine sahip olmak, problemleri aşılmaz olarak görmemek, değişiklikleri yaşamın bir parçası olarak kabul etmek, yeni amaçlar oluşturmak, kararlı eylemler göstermek, kendini keşfetmek için arayışları sürdürmek, kendisi ile ilgili pozitif bakış açısı geliştirmek, umutlu bir yaşam felsefesi sürdürmek, kendine önem vermek ve kendi bakımını sürdürebilmek olarak sıralanmıştır.

İyi oluş, iki temel görüşü ve yapıyı içinde barındırmaktadır. Bu görüş ve yapılar hedonizm ve eudaimonizmdir. Hedonik bakış açısına göre iyi oluş, mutluluk, zevk ve doyum almayı içinde barındıran öznel iyi oluşu (subjective well-being) işaret ederken; eudaimonic bakış açısına göre iyi oluş tam olarak fonksiyonlarını yerine getiren, kendini gerçekleştiren bireyin gösterdiği özellikler bütünü olarak psikolojik iyi oluşa (psychological well-being) karşılık gelmektedir.

Öznel iyi oluş, insan doğasının sosyal ve kültürel öğretiler ile anlam kazanan ve uyum sağlayabilen yapısı, psikolojik iyi oluş, insan doğasını ortaya çıkaran bir yaklaşım olarak ifade edilebilir. Öznel iyi oluş mutluluk, doyum ve yaşam problemlerinin olmaması olgularını içerirken; psikolojik iyi oluş, kişisel gelişim, meydan okuma, özerklik, çaba harcamayı içermektedir.

Yaşamdaki olumsuz faktörlerin olmaması ile birlikte olumlu bilişsel ve ruhsal ögelerin var olması durumunu içeren öznel iyi oluş, insanların kendi hayatlarını duygusal ve bilişsel olarak nasıl değerlendirdiklerini ortaya koyan bir kavramdır. Bireyin bu değerlendirmeleri duygu durumunu, olaylara yönelik duygusal tepkilerini ve yaşam doyumuna ilişkin yargılarını içerir.

Yargılama yaklaşımına göre mutluluk, gerçek durumlar ve bazı standartlar arasındaki karşılaştırmadan ortaya çıkar. Adaptasyon Kuramı, insanların yeni olaylara karşı sert tepki göstermeye yönelik benzersiz evrimsel yatkınlıkları olduğunu, ama bu tepkinin zaman içinde azaldığını savunmaktadır. Amaç Kuramı, herkesin bir amacı olduğuna ve amaçlarımız olmadan yaşamımızı sürdüremeyeceğimize inanmaktadır. Etkinlik Kuramı ise, bireyin yaptığı etkinlikten zevk almasına odaklanmaktadır.

Güven, kişinin yapabilecekleri ve yaptıklarına ilişkin kendine güven duyması; başa çıkma, yaşam güçlükleri ya da stresli olayların üstesinden gelebilme gücü; bağlantı, çocukların ailesi, yakın arkadaşları, yakın ilişkide olduğu kişilerle bağlantı içerisinde olmasını; kontrol ise, bireyin çevresini ve olayları kontrol edebildiğini fark etmesi ve olayların kendi kontrolünde olabileceğini anlaması olarak tanımlanmaktadır.

Yılmazlıktaki koruyucu faktörlerden bazıları; dayanma gücü, olaylara ve çevreye uyum sağlama becerisi, bir işi iyi yapabilme, becerikli olma ve hayatımızda önemli olan yetişkinlerin desteğidir.

Araştırmalarda iyi oluşu etkileyen önemli faktörler göze çarpmaktadır. Bu faktörler; kişilik, sağlık, gelir durumu, yaşam doyumu, din, ırk, evlilik ve aile, yaş, cinsiyet farklılıkları, iş memnuniyeti, eğitim, zeka, davranış ve sonuçları, sosyal iletişim, sosyal destek, yaşam olayları, aktiviteler ve biyolojik faktörlerdir.

Üretken olan bireyler hangi yaşta olursa olsunlar kendilerini iyi hissederler. Ülkemizde yaşlı bireylerin çiçek yetiştirdikleri ya da hayvan besledikleri görülen durumlardır. Zaman zaman dışarıya çıkmak, market alışverişi yapmak isterler. O yüzden yaşlı bireylere yapabilecekleri sorumluluklar vermek iyi oluşları ve yaşamı yük olarak algılamamaları için faydalı olacaktır.

Güven, kişinin yapabilecekleri ve yaptıklarına ilişkin kendine güven duyması; yetkinlik, kişinin neyi yapabileceğini ya da bir durumla nasıl etkili olarak baş edebileceğini bilmesi; bağlantı, çocukların ailesi, yakın arkadaşları, yakın ilişkide olduğu kişilerle bağlantı içerisinde olması; kontrol ise, bireyin çevresini ve olayları kontrol edebildiğini fark etmesi ve olayların kendi kontrolünde olabileceğini anlaması olarak tanımlanmaktadır.

Psikolojik iyi oluş kavramının boyutları şunlardır: Kendini kabul, kişisel büyüme, yaşam amacı, olumlu ilişkiler, çevresel hâkimiyet, özerklik. Yaşam doyumu ve duygulanım ise öznel iyi oluşun bileşenlerindendir.

Yılmazlık kavramının çeşitli tanımlarında üç temel nokta üzerinde durulmaktadır. Bunlar; risk ve/veya zorluk, olumlu uyum gösterme, baş etme, yeterlik ve koruyucu faktörlerdir. Bu durumda yılmazlık, “sağlıklı bir uyum yapma ile bağlantılı olan ve bu uyum sürecine katkı sağlayan koruyucu faktörlerin, mevcut risk faktörleri ile olan belirgin etkileşimi sonucunda ortaya çıkan” bir olgudur.

Yargılama kuramları, adaptasyon kuramı ve dinamik denge modeli iyi oluş kavramını açıklayan kuramlardır. Mücadele modeli ise yılmazlık kavramına yönelik bir kuramdır.

Adaptasyon Kuramı, insanların yeni olaylara karşı sert tepki göstermeye yönelik benzersiz evrimsel yatkınlıkları olduğunu, ama bu tepkinin zaman içinde azaldığını savunmaktadır. Etkinlik Kuramı, bireyin yaptığı etkinlikten zevk almasına odaklanmaktadır. Öz Belirleyicilik Kuramı, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi gibi üç önemli ihtiyaç üzerinde durmaktadır. Bu ihtiyaçlar özerklik, yetkinlik ve ait olmadır. Dehşet Yönetimi Kuramı, canlı kalma ve yaşamı sürdürme isteğinin doğuştan gelen, biyolojik bir ihtiyaç olduğu ve ölümün kaçınılmaz olduğu düşüncesinin zihni sürekli meşgul ettiğini savunmaktadır. Yargılama yaklaşımına göre ise mutluluk, gerçek durumlar ve bazı standartlar arasındaki karşılaştırmadan ortaya çıkar. Şayet gerçek durumlar standartları aşarsa, bu mutlulukla sonuçlanır.

Bireylerin kişilikleri tarafından belirlenen farklı iyi olma ortalamalarına sahip olduklarını, dışa dönük kişiliğe sahip olanların içe dönük kişiliğe sahip olanlara göre bazı deneyimleri yaşama olasılıklarının daha yüksek olduğunu savunan model Headey ve Wearing tarafından geliştirilen dinamik denge modelidir.

Ginsburg ve Jablow, (2011), yılmazlığın temelde yedi önemli boyutla ilişkili olduğunu, bu boyutların; yetkinlik, güven, bağlantı, karakter, katkı, başa çıkma ve kontrol olduğunu belirtmiştir. Aile ise Krovetz’in (1999), yılmazlık kuramında yer almaktadır.

Wolin ve Wolin, (1993) “Zarara Karşı Mücadele” olarak adlandırdıkları bir model geliştirmişlerdir. “Zarar Modeli” bireyleri tıbbi bir model gibi zarar görmüş ve tedaviye ihtiyacı olan insanlar olarak görür. “Mücadele Modeli” ise onları kötü ve zarar verici deneyimler yaşamış ama sonunda daha güçlü olabilecek insanlar olarak görür.

Yılmazlığı etkileyen faktörlere bakıldığında yılmazlığın, bireysel özellikler, sosyal ve çevresel faktörlerden etkilendiği ortaya koyulmaktadır. Ayrıca risk faktörleri, koruyucu faktörler ve olumlu sonuçlar üzerinde durulduğu görülmektedir. Biyolojik faktörler, sosyal iletişim, din ve ırk ise iyi oluşu etkileyen faktörlerdendir.

Yaşlı bireyler eğer çocuklarından ayrı yalnız yaşıyorsa bu durum onlarda zaman zaman sıkıntı yaratabilir. Çocuklarının, yaşlıların iyi oluş ve yılmazlıkları için sık sık onları ziyarete gitmeleri ve telefonla aramaları son derece önemlidir. Yaşlı bireylere yapabilecekleri sorumluluklar vermek, açık havada yürüyüş, seyahat etmek ve dini ritüeller ise iyi oluş ve yılmazlığı geliştirici faktörlerdendir.