YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Zorluklar çatışmayı ortaya çıkaran durumlardan biridir. Örneğin ekonomik zorluklar, stresi ve kaygıyı beraberinde de çatışma olasılığını arttırır. Farklı din, yaş, sınıfa vb. ait olmak da çatışmalara neden olabilmektedir. Örneğin farklı yaşlardaki bireyler, toplumun geçirdiği değişim nedeniyle farklı bakış açılarına, değer yargılarına ve yaşam tarzlarına sahip olurlar. Bu durum, bireyler arasındaki algı farklılıklarına dayalıdır. İletişim hataları, tarafların birbirini doğru anlayamamasından kaynaklanmaktadır. Kaynakların yetersizliği, arzu edilen şeyin yeterli miktarda olmamasını ifade eden ve çatışmalara neden olan bir diğer unsurdur. Bir alışveriş merkezinde yeterli park alanı bulunmadığında, yiyecek miktarının kısıtlı olduğu ortamlarda ortaya çıkan çatışmalar buna örnek olarak verilebilir. Bireyin içinde bulunduğu çevrenin durumu da çatışmaları ortaya çıkarabilmektedir. Örneğin, aşırı sıcakların olduğu mevsimlerde insanlar daha fazla çatışma yaşayabilmektedir ve bu durum çevre faktörü ile ilişkilidir. Biyoloji ise, doğuştan getirdiğimiz bazı özelliklerin, çatışma durumlarını ne sıklıkta yaşayacağımızı ve bu durumlarda nasıl tepki vereceğimizi belirlemektedir. Örneğin, öfkeli bir bireyin daha fazla çatışma yaşayacağı söylenebilir.

Bir çatışmayı ortaya çıkarabilecek durumları şöyle sıralamak mümkündür: Kaynakların yetersizliği, zorluklar, iletişim hataları, algı farklılıkları, biyoloji, çevre ve sağlık. Kaçınma ise çatışma çözme stratejilerindendir.

Yaşlılar bilgiyi işlemek için daha uzun süreye ihtiyaç duyarlar. Tanıma, isimlendirme, dikkatini yöneltme, soyut düşünme, yargılama, sentez yapma ve planlama gibi bilişsel işlevlerde daha fazla zamana gereksinimleri vardır.

Uyma-itaat etme, tarafların birinin kendi istek ve çıkarlarını geri plana atarak karşısındakinin isteklerini yerine getirmesidir. Hükmetme- üstünlük kurma şeklinde ifade edilen çatışma çözme stratejisinde, karşı taraf üzerinde baskı oluşturma, kendi isteğini yerine getirme söz konusudur. Burada sözel ve fiziksel saldırı, tehdit, ısrarcı olma gibi stratejiler uygulanır. Kaçınma, bireylerin çatışma durumlarında herhangi bir şey yapmayarak görmezden gelme davranışı göstermesidir. Yapıcı çatışma çözme stratejilerinden olan iş birliğine ve bütünleşmeye yönelik stratejilerde, karşılıklı iş birliği arayışı, anlaşma olasılıklarının araştırılması, karşılıklı güven ortamı oluşturma, ortak fayda için çözüm arama, empati kurma vb. yer almaktadır. Uzlaşma-karşılıklı ödün verme ise, her iki tarafın da karşılıklı olarak ödün vermelerini içeren stratejidir.

Çatışmaların çözümünde, her iki tarafı da memnun edebilecek bir sonuca ulaşmak istenilir. Bunun için de müzakere ve ara bulucu yöntemleri önerilmektedir. Müzakere, bir konuyla ilgili fikir alışverişinde bulunma, oylaşma olarak tanımlanmaktadır. Ara buluculuk ise bireyler arasında yaşanan çatışmaların çözülmesi için üçüncü kişilere başvurmaktır.

Çatışmaların çözümünde, iş birliği odaklı, her iki tarafın da memnun olacağı bir sonucu ortaya çıkarmaya yönelik kazan-kazan yaklaşımı önerilmektedir. Bu yaklaşımda ilişkinin devam ettirilmesi mümkün olur. Kazan-kaybet yaklaşımı, hükmetmenin güç kullanımının olduğu bir çözüm yaklaşımıdır. Bu durum sadece güç uygulayan tarafı memnun edeceği için olumlu bir yaklaşım olarak kabul edilmez. Kaybet-kazan yaklaşımında, karşı tarafın memnuniyetine odaklanılır, çokça taviz verilir. Kaybet-kaybet yaklaşımı ise gereksiz tavizlerin verildiği, iki tarafın da çıkarlarına hizmet etmeyen bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda çözülen bir durumun olmadığını söylemek yanlış olmayacaktır. Kaçınma ise, bireylerin çatışma durumlarında herhangi bir şey yapmayarak görmezden gelme davranışı göstermesidir.

Problemin çözümünde problemi tanıma, çözümler üretme, karar verme ve çözümü uygulamadan oluşan dört aşama önerilmektedir. Mevcut koşullar altında uygulanabilecek en doğru çözümün hangisi olduğu, karar verme aşamasında belirlenmelidir.

Yaşlanmayla birlikte beş zihinsel alanda; sözel anlam, mekânsal oryantasyon, tümevarımsal yargılama, hesaplama ve kelime akıcılığı alanlarında azalma görülür. Birikimli zekâ ise toplumsal deneyimler sırasında kazanılır. İleri yaşlarda artış gösterir, en azından azalmaz.

Yaşlılık etkileri en fazla uzun süreli bellekte bozulmalara neden olmaktadır. Yaş arttıkça uzun süreli bellekten bilginin geri getirilmesi-hatırlanması güçleşmektedir. Araştırmacılar bu durumu bilgi depolanırken gerekli bellek stratejilerinin kullanılmamasına bağlamaktadırlar.

Yaşlılara, öğrenme yetilerindeki yavaşlamayı engellemek için zihinsel alıştırmalar yapmaları önerilmektedir. Örneğin bulmaca çözen bireyler bu bilişsel işlevlerde daha az sorun yaşamaktadırlar. Duyusal uyarılma da yaşlılıkta öğrenme yetisinin yavaşlamasını önlemek için işe yarayan yöntemlerden biridir. Sosyal etkileşim arttıkça sorunları içselleştirme, başa çıkma için harcanan tutum artmakta, çaresizlik ise azalmaktadır. Yaşlı kişiler genelde değişiklikten kaygılanırlar ve başarılı oldukları alışkanlıklarını sürdürmeyi tercih ederler. Değişiklikten yana değillerdir.

Çatışma, birbiriyle bir şekilde bağı olan insanların aralarında bir şeyin uygun olmadığını, denk düşmediğini algılamalarına dayalı bir etkileşimdir. Bireylerin farklı ihtiyaç, beklenti ya da hedeflere sahip olması çatışma durumlarının ortaya çıkmasına neden olabilir.

Genellikle çatışma, olumsuz, stresli, sözel hatta fiziksel şiddete neden olan durumlar olarak düşünülür. Çatışma, olumsuz duygulara, iletişimin engellenmesine, birlikte iş yapmak için gerekli koordinasyonun azalmasına, diğerlerinin bakış açısını anlamanın ve empati kurmanın ortadan kalkmasına neden olur. Ancak bazen çatışmanın olumlu yansımaları da olabilmektedir. Çatışma aynı zamanda kişinin önemli sorunlarını dile getirmesine olanak sağlar. Yeni ve yaratıcı fikirler üretebilir. Mevcut bir gerilimin yumuşamasına da yarayabilir. Uygun bir biçimde ele alınırsa çatışmalar ilişkileri daha da güçlendirebilir. Çatışma, yeni bir bakış açısı kazanmaya, kaynaşmaya, kendi görüşüne takılıp kalmamaya, kendini değiştirmeye, farklılıkları takdir etmeye imkân sağlayabilir. Özetle, çatışma genelde olumsuz bir durum gibi algılanmakla birlikte, çözümü için adımlar atıldığında iki tarafın da yeni şeyler öğrenmesini ve uzlaşmasını sağlayabilecek fırsatlar ortaya koyar. Bunun için de çatışmanın nasıl ortaya çıktığı, etkileşimin nasıl olduğunu iyi analiz etmek gerekir. Dolayısıyla çatışma kaçınılması gereken bir durum değildir.

İletişim hataları, tarafların birbirini doğru anlayamamasından kaynaklanmaktadır. Kaynakların yetersizliği, arzu edilen şeyin yeterli miktarda olmamasını ifade eden ve çatışmalara neden olan bir diğer unsurdur. Biyoloji, doğuştan getirdiğimiz bazı özelliklerin, çatışma durumlarını ne sıklıkta yaşayacağımızı ve bu durumlarda nasıl tepki vereceğimizi belirlemektedir. Örneğin, öfkeli bir bireyin daha fazla çatışma yaşayacağı söylenebilir. Bireyin içinde bulunduğu çevrenin durumu da çatışmaları ortaya çıkarabilmektedir. Örneğin, aşırı sıcakların olduğu mevsimlerde insanlar daha fazla çatışma yaşayabilmektedir ve bu durum çevre faktörü ile ilişkilidir. Farklı din, yaş, sınıfa vb. ait olmak da çatışmalara neden olabilmektedir. Örneğin farklı yaşlardaki bireyler, toplumun geçirdiği değişim nedeniyle farklı bakış açılarına, değer yargılarına ve yaşam tarzlarına sahip olurlar. Bu durum birbirlerini anlamakta, iletişim kurmakta sorunlar yaşamalarına ve “kuşak çatışması” denilen durumun ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu durum, bireyler arasındaki algı farklılıklarına dayalıdır.

Çatışmayı ortaya çıkaran durumlar arasında kaynakların yetersizliği, zorluklar, iletişim hataları, algı farklılıkları, biyoloji, çevre ve sağlık gibi etmenler yer almaktadır. Ancak, başarıyı doğrudan çatışmayı doğuran bir durum olarak ele almak doğru olmayabilir. Bunun için arada rol oynayan başka durumlardan söz edilebilir. Örneğin başarının rekabet doğurması rekabetinde de çatışma kaynağı olabilmesi söylenebilir.

Bütünleştirme-iş birliği yapma, yapıcı çatışma çözme stratejilerinden biridir ve stratejileri arasında karşılıklı iş birliği arayışı, anlaşma olasılıklarının araştırılması, karşılıklı güven ortamı oluşturma vb. yer almaktadır. Hükmetme- üstünlük kurma şeklinde ifade edilen çatışma çözme stratejisinde, karşı taraf üzerinde baskı oluşturma, kendi isteğini yerine getirme söz konusudur. Burada sözel ve fiziksel saldırı, tehdit, ısrarcı olma gibi stratejiler uygulanır. Kaçınma, bireylerin çatışma durumlarında herhangi bir şey yapmayarak görmezden gelme davranışı göstermesidir. Uzlaşma-karşılıklı ödün verme, her iki tarafın da karşılıklı olarak ödün vermelerini içeren stratejidir. Taraflardan birinin kendi istek ve çıkarlarını geri plana atarak karşısındakinin isteklerini yerine getirmesi uyma-itaat etmedir. Uyma ve itaat etme, karşı taraf ile ilişkinin sürdürülmesi önemli ise kullanılabilecek stratejilerden biridir. Ödün verme stratejisi, karşı tarafa ilişkinin korunması ve sürdürülmesine verilen önemin, ilgilerin ve ihtiyaçların doyurulmasına verilen önemden daha yüksek olduğu durumlarda etkili olabilir. İlişkinin sürdürülmesine önem veriliyorsa ve karşı tarafla çatışmayı sürdürmek ve çözüm için müzakerelere girişmek karşı taraf ile olan ilişkilere zarar verecekse, karşı tarafın isteklerini kabul etmek ve öncelikle karşı tarafı tatmin edecek bir çözümde anlaşmak en uygun seçenek olarak görülebilir.

Bütünleştirme-iş birliği yapma, yapıcı çatışma çözme stratejilerinden biridir ve stratejileri arasında karşılıklı iş birliği arayışı, anlaşma olasılıklarının araştırılması, karşılıklı güven ortamı oluşturma vb. yer almaktadır. Uzlaşma-karşılıklı ödün verme, her iki tarafın da karşılıklı olarak ödün vermelerini içeren stratejidir. Kaçınma, bireylerin çatışma durumlarında herhangi bir şey yapmayarak görmezden gelme davranışı göstermesidir. Uyma-itaat etme, tarafların birinin kendi istek ve çıkarlarını geri plana atarak karşısındakinin isteklerini yerine getirmesidir. Hükmetme- üstünlük kurma şeklinde ifade edilen çatışma çözme stratejisinde, karşı taraf üzerinde baskı oluşturma, kendi isteğini yerine getirme söz konusudur. Burada sözel ve fiziksel saldırı, tehdit, ısrarcı olma gibi stratejiler uygulanır.

Çatışmaların çözümünde, iş birliği odaklı, her iki tarafın da memnun olacağı bir sonucu ortaya çıkarmaya yönelik kazan-kazan yaklaşımı önerilmektedir. Bu yaklaşımda ilişkinin devam ettirilmesi mümkün olur. Kaçınma, bireylerin çatışma durumlarında herhangi bir şey yapmayarak görmezden gelme davranışı göstermesidir. Kazan-kaybet yaklaşımı, hükmetmenin güç kullanımının olduğu bir çözüm yaklaşımıdır. Bu durum sadece güç uygulayan tarafı memnun edeceği için olumlu bir yaklaşım olarak kabul edilmez. Kaybet-kazan yaklaşımında, karşı tarafın memnuniyetine odaklanılır, çokça taviz verilir. Kaybet-kaybet yaklaşımı ise gereksiz tavizlerin verildiği, iki tarafın da çıkarlarına hizmet etmeyen bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda çözülen bir durumun olmadığını söylemek yanlış olmayacaktır.

Sosyal problem çözme, baş etme stratejilerinin, kendini kontrol yöntemlerinin öğrenilmesi sürecidir. Problemin çözümünde problemi tanıma, çözümler üretme, karar verme ve çözümü uygulamadan oluşan dört aşama önermektedir.

Yaşlı kişilerde sorun çözme yeteneği azalmaktadır. Yeni kavramlar elde etmede ve sorun çözmede etkili stratejileri kullanmada güçlük yaşamaktadırlar. Orta yaştaki bireylerin, gündelik yaşam alanlarında çözüm üretme konusunda gençlerden de yaşlılardan da daha başarılı olduklarını ifade edilmektedir. Yaş ilerledikçe çözüm için çaba harcayanların oranı azalırken çözüme ulaşma cesareti/imkânı olmayanların oranı artmaktadır. Beyin yapısındaki bozulma, düşünce içeriği, mantık ve muhakeme niteliğinin değişmesine ve bozulmasına neden olur. Düşünce akışında yavaşlama, ayrıntıcı olma ve direnme eğilimi görülür. Bireyler kavramları karşılaştıramaz, hesaplamalar yapamaz, somut ve soyut kavramlarda bozulma olur. Bu sebeple, yaşlıların ilerleyen yaşlarda problem çözümünde becerikli olduklarını söylemek doğru değildir. Çünkü bu problem çözümü bilişsel yetileri gerektirir ve bu dönemde yaşlıların bilişsel yetilerinde azalma söz konusudur.

Yaşlı kişiler genelde değişiklikten kaygılanırlar ve başarılı oldukları alışkanlıklarını sürdürmeyi tercih ederler. Değişiklikten yana değillerdir. Bu durum öğrenme yetisindeki yavaşlamadan da kaynaklanabilir. Zor öğrenen, kolay unutan yaşlı, yeni durumlara uyum sağlamakta güçlük yaşadığı için değişiklik yapmaktan kaçınıyor olabilir. Uzun süre evde kalan yaşlı bireyin huzur evine yerleştirilmesi, Torununa bakan yaşlı bireyin torununun, bakıcıya baktırılmaya başlanması, Yaşlı bireyin evinin yeniden dekore edilmesi ve Yaşlı bireyin eşyalarının yeniden düzenlenmesinde yaşlıların düzenlerini bozabilecek bir yaklaşım söz konusudur. Oysa yaşlı bireyin yapmak istediği değişiklikleri onunla birlikte yapmak, onun istekleri temelli bir değişiklik yapılması söz konusu olduğundan bu durum sağlıklı bir yoldur.