YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Yaşlılık dönemi stres kaynaklarının kısa süreli ya da uzun süreli olarak da işlev gördüğünü söyleyebiliriz. Stresi; akut (kısa süreli) ve kronik (süreğen) stres olmak üzere iki ana başlıkta toplamak olasıdır.

Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, sağlık ve iyi oluş üzerinde süreklilik arz eden ve yıkıcı olan olumsuz etkileri vardır.

Yaşlı bireylerin yaşamlarındaki stres kaynaklarını; biyolojik, sosyal ve ekonomik olarak da gruplamak olasıdır. Yaşlı bireylerin biyolojik olarak bozulma yaşlanma; sosyal olarak yalıtım ve ekonomik olarak yoksunluklarla karşılaşmakta oldukları gözlenmektedir .

Yaşlılık döneminde biyolojik yaşlanmaya paralel olarak duyma, görme, tat alma duyularındaki kayıplar, psikomotor becerileri ve fiziki güçlerinde azalma, zihinsel ve bedensel performanslarında düşmeler, stres tepkilerini tetikleyen önemli etmenler olarak işlev görmektedir. Hastalıkları yaşlıların güçsüzleşmesine, kendi kendilerine yetememelerine, yaşamlarının daha önceki dönemlerinde yapabildikleri birçok etkinliği bağımsız biçimde yerine getirememelerine yol açmaktadır. Yaşlıların yaşadıkları yeti kaybı, başkalarına bağımlı olmalarına yol açması yönüyle yaşlılarda bir stres kaynağı olmaktadır.

Yaşlıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğini bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam eder. Bu bilgiye dayalı olarak yaşlıların zekâlarında ciddi, güçlü, belirgin bir düşüşten söz edemeyiz, ancak zekâlarını kullandıkları alanlar ve biçimlerinin değiştiğini bilmemiz önemlidir.

Yaşlılar arasında en yaygın olarak görünen hastalıklar; yüksek tansiyon, diyabet (şeker), metobolik sendrom, şişmanlık, hipoglisemi şekerin aniden düşmesi, kalp hastalıkları, osteoproz, kemik erimesi ve buna bağlı sağlık problemleri, düşmeye yatkınlık, kırıklar, görmede ciddi risk (sarı nokta hastalığı), görme işitme ve tat almada kayıplar, demans (bunama), Alzheimer, depresyon ve kaygıdır.

Yaşlı çiftlerin aralarındaki ilişkide yaşadıkları sorunların yaşlının üzerinde olumsuz etkilerini inceleyen bir çalışmada, orta yaş ile ileri yaştaki çiftlerin süreğen (kronik) streslerinde, olumsuz eş ilişkisine sahip olmaları ile yüksek kan basıncı (tansiyon) arasındaki ilişkisi incelenmiştir (Birditt ve diğerleri, 2015). Bu çalışmada yüksek oranda stres yaşadığını belirten kadınların eşlerinde yüksek tansiyon belirlenmiş, eşlerden her ikisinin de olumsuz ilişki yaşadığını belirttikleri durumda, olumsuz ilişkinin artan kalp basıncını yordadığı da bulunmuştur.

Özellikle yaşlılık döneminde, bilişsel yeterliliklerinde ciddi kayıplar yaşayan yaşlılar için duygu odaklı başa çıkma yollarını geliştirmek ve özellikle yaşanan stresle başa çıkmak, depresyona girmekten korunmak için işlevsel olacaktır. Demans (bunama) problemi nedeniyle günlük yaşamla ilgili gelişmeleri ve bilgileri belleğinde tutamayan Lütfiye Hanım, hızla yaşamla bağını koparma sürecine girmiştir. Hastalığının özellikleri hakkında bilgi sahibi olan üniversite öğrencisi torunu, her gün fakülteden geldikten sonra bir saat, anneannesiyle fotoğraf albümlerini incelemekte, birlikte “zamanda yolculuğa” çıkmaktadırlar. Bu işlem, Lütfiye Hanım’ın çok kolay hatırlayabildiği geçmişine dönerek ve oradaki özellikle olumlu, mutlu ve komik olayları hatırlayarak ve torununa anlatarak haz almasını, duygu durumunu korumasını sağlamaktadır. Bu paylaşımın Lütfiye Hanım’ın bakım sorumluluğunu alan kızının “soluk almasını sağlama” gibi yan ürünün yanı sıra çeşitli anılar ve ayrıntıların gündeme gelmesiyle nesiller arasında bağlantı kurulmasını sağlayıcı bir işlevi de bulunmaktadır.

Mizah, yaşlılar için stres kaynaklarının olumsuz etkilerini gidermede bir strateji olarak kullanılabilir. Bu ünitede de açıklandığı gibi, uyarıcı sınırlılığı, yaşamın monotonlaşması, yaşlının kendi sosyal çevresinde uzaklaşması nedeniyle kurum bakımı, yaşlılar için tercih edilen ilk seçenek değildir. Ama kurum bakımında bile örneğin; sabah kahvaltısında yaşlılar arasında “yumurta tokuşturma turnuvası” düzenlenerek, kazanana o sırada radyoda çalan sıradaki şarkının gelmesi gibi şaşırtmalarla yaşlıların duygu durumlarında değişiklikler yapılabilir. Evde ya da kurum ortamında yaşamını sürdüren yaşlılar için müzik, dans, yaşanılan kentte komedi türünde film ya da tiyatro gösterilerine gitme etkinlikleri düzenlenebilir. Mizah ve kahkaha, yaşlıların yaşamlarında karşılaştıkları stresle başa çıkmalarını kolaylaştırmada kullanılabilecek yollardandır. Mizahın bireylerin gündelik hayattaki gerilimlerini azaltmalarına, sıkıntılı hâllerinden kurtulmalarına, hayal kırıklıklarını gidermelerine ve sosyal ilişkilerde yapıcı rol almalarına yardımcı olma gibi işlevleri vardır.

Mizah ve kahkaha hiçbir yan etkisi olmayan sihirli bir ilaç (!) olarak görülmekle birlikte bunların her zaman stresi azalttığı da söylenemez. Bazen mizah yaparken başkalarını incitici konularda konuşmalar yapılıp, fıkralar anlatılabilmektedir. Başkalarının hassas noktalarına değinebilmekte, onlarla dalga geçmeye neden olabilmektedir. Bu tür mizah, saldırgan mizah tarzı olarak isimlendirilmektedir. Bireyin mizahı, kendisine ya da diğerlerine zarar vermeyecek şekilde kişiler arası ilişkileri geliştirmeye yardımcı bir şekilde kullanılması katılımcı mizah olarak tanımlanmaktadır