YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, sağlık ve iyi oluş üzerinde süreklilik arz eden ve yıkıcı olan olumsuz etkileri vardır. Yaşlının bir yıldır huzur evinde kalmasına rağmen hala stresli oluşu uzun süreli strese örnektir.

Akıcı zekâ, eğitim ve deneyimden bağımsız, soyut muhakeme yapma ve karmaşık ilişkileri kavrama yeteneği ile ilgilidir. Kristalize zekâ ise, eğitim ve yaşantıya bağlı olarak yaşantı yoluyla edinilen bilgi, beceri ve stratejilerden oluşan yeterliliklerdir.

Yaşlıların stres kaynakları temelde; biyolojik yaşlanma, hastalıklar, sosyal değişiklikler, sosyal ağdaki kayıplar, ekonomik kayıplar ve teknolojik gelişmeler olarak sayılabilir. Aile yapısı bunlardan biri değildir.

Yaşlılık döneminde biyolojik yaşlanmaya paralel olarak duyma, görme, tat alma duyularındaki kayıplar, psikomotor becerileri ve fiziki güçlerinde azalma, zihinsel ve bedensel performanslarında düşmeler, stres tepkilerini tetikleyen önemli etmenler olarak işlev görmektedir. Hastalıkları yaşlıların güçsüzleşmesine, kendi kendilerine yetememelerine, yaşamlarının daha önceki dönemlerinde yapabildikleri birçok etkinliği bağımsız biçimde yerine getirememelerine yol açmaktadır. Yaşlıların yaşadıkları yeti kaybı, başkalarına bağımlı olmalarına yol açması yönüyle yaşlılarda bir stres kaynağı olmaktadır.

Sosyal çevrenin değişkenliğinin yaşlının psikolojik sağlığı üzerindeki bir diğer olumsuz etkisi de yaşlının değişen tutumlarla karşılaşması ve buna uyum sağlamak zorunda kalmasıdır. Yukarıdaki örnekte de sosyal çevre değişikliğinden kaynaklanan farklı tutumlara uyum sağlamada güçlük çekilmesi sonucu oluşan strese örnek verilmiştir.

Yaşlılar, o güne değin benimsemiş oldukları yaşam tarzları ve kazanmış oldukları yaşam deneyimlerini, yaşlılık döneminde karşılaştıkları stresle başa çıkmada kullanabilirler. Yaşamını büyük ölçüde geçirdiği bölgeye bağlı olarak, örneğin; kırsal kesimde bağ-bahçede tarımla uğraşmaları, sebze-meyve yetiştirmeleri, kentsel alanda ev içinde ve balkonlarında çiçek bakımı ile uğraşmaları, evde yemek hazırlama vb. Fiziksel yönelimli başa çıkmaya örnek olarak verilebilir.

Ülkemizde 2015 yılında ulaşılan çalışmalara bakıldığında yaşlılarda stres durumları ve başa çıkma yollarını doğrudan inceleyen çalışmalara ulaşılamamıştır. Bunun nedenlerine bakıldığında ise, yaşlıların bilişsel yeterliliklerindeki sınırlılıklar ve eğitim seviyelerinin düşük olması nedeniyle veri toplamanın güç olması, yaşlı bireylerin ekonomik ve fiziksel bakımlarının daha çok önemli görülmesi ve duygusal ve sosyal ihtiyaçların önemine ilişkin bilincin yeni oluşması sayılabilir.

Ülkemizde T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın himayesinde gerçekleştirilen bir projenin bulgularına göre, araştırmada yer alan yaşlıların büyük bir kısmının zamanını evlerinde TV izleyerek geçirdikleri, neredeyse hiç fiziksel etkinlik yapmadıkları, yaşamlarının devamında da ev ortamında ve evlatlarına da yakın olmak istedikleri belirlenmiştir.

Somatizasyon, Duygusal veya psikososyal olarak yaşanan sıkıntının bedensel belirtilerle ifade etme eğilimi olarak tanımlanmaktadır. Akut stres, kısa süreli stresi ifade eder. Ageizm ise, yaşlılara karşı sergilenen kalıp yargılar ve ayrımcılık anlamındadır. Geriatri, yaşlılık tıp bilimi anlamına gelir ve gerontoloji ise, yaşlılığı ekonomik, sosyal, psikolojik ve biyolojik yönden inceleyen bilim dalıdır.

Akıcı zekâ, eğitim ve deneyimden bağımsız biçimde, soyut muhakeme yapma, karmaşık ilişkileri kavrama yeterliğidir. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya başlarlar.

Kristalize zekâ, eğitime ve yaşantıya bağlı olarak, yaşantılar yoluyla edinilen bilgi, beceri ve stratejilerden oluşan yeterliliklerdir. Yaşlılık yıllarında yaşlıların kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam eder.

Birçok durum yaşlılarda stres kaynağı olabilmektedir. Yaşlıların karşılaştıkları hastalıklar, evlilik ilişkisinde çatışma gibi sosyal değişkenler, bir yakının kaybı gibi sosyal ağdaki kayıplar, ilerleyen teknolojiye uyum sağlayamama gibi durumlar bunlardan bazılarıdır. Yaşam kalitesinin yükselmesinin ise stresin kaynağı olmaktan çok stresi ortadan kaldırıcı bir işlev gördüğü söylenebilir.

Hayriye Hanım’ın hâlâ hayatta olan öğretmen arkadaşları ile düzenli olarak buluşması, akrabalarıyla görüşmesi, aynı şehirde eskiden yaşamış olduğu tüm semtlerdeki eski komşuları ile bağını devam ettirmesi durumunda onun sosyal ağlarının, farklı bağlar kurduğu pek çok insandan oluştuğunu söylemek mümkündür.

Günlük yaşamda teknoloji kullanımının yaygınlaşması, yaşlılar için yaşamı kolaylaştırıcı olabildiği gibi, zorlaştırıcı da olabilmektedir. Giderek yaygınlaşan akıllı telefonlar, bu özellik ile paralel giderek, daha “akıllı ve becerikli kullanıcıları!” gerektirmektedir. Yaşlıların bağımsız olmaları, güvende olmaları, yakınları ve bakıcılarından da ayrı bir yaşamı yönetebilmeleri açısından önemli işlevleri olabilecek cep telefonlarının dokunmatik olmaları, yaşlıların öğrenmelerini ve kullanmalarını zorlaştıracak derecede karmaşık olmaları ve hâlâ bu gelişim dönemindekiler için yazılımların geliştirilmemiş olması, yaşlıların da yakınlarının da stres yaşamalarına ortam yaratmaktadır.

Lütfiye Hanım’ın torununun onunla yaptığı etkinlik süresince duygu durumunu koruması sağlanmıştır. Böylece duygu odaklı başa çıkma yolları denemiştir.

Bedensel aktivitelerde bulunarak stresin üstesinden gelme durumu fiziksel yönelimli başa çıkma durumunu yansıtır. Soruda yer alan tarımla uğraşma, çiçek bakımı ile uğraşma, banka işlemlerini takip etme, alışveriş yapma gibi durumların her biri bedensel aktivitelere dayalıdır.

Yaşlılarla ilgili araştırmalarda zihinsel olarak dinamik-aktif olan yaşlıların yaşam kalitelerinin de yaşam doyumlarının da yüksek olduğu, stresleriyle de daha etkili biçimde başa çıktıklarını yansıtmaktadır. Bilişsel yönelimli başa çıkmayı yansıtan bu bilgiler, yaşlılarla çalışan profesyonellere de önemli ipuçları vermektedir. Örneğin; huzurevlerinde yaşlılara bilgisayar, akıllı telefon ve internet (kullanma) kursu gibi etkinlikler düzenleme, yaşlıların bilişsel olarak canlı olmalarına ortam yaratacaktır.

Huzurevinde yaşayan yaşlıların bilişsel işlev ve günlük yaşam etkinliği düzeylerinin incelendiği çalışmada da; telefonu kullanabilme, yiyecek ve giysi alışverişi yapabilme, yemek hazırlama, ev işleri yapma, parayı çekip çevirme, kullandığı ilaçlarını tanıma ve kullanabilme gibi günlük yaşam etkinliklerindeki bozulmanın, bilişsel bozukluğu olan yaşlılarda daha yüksek düzeyde görüldüğü gözlenmiştir. Huzurevinde kalan yaşlıların beslenme, fiziksel, sosyal aktivite gibi günlük alışkanlıklarının, sağlıkla ilişkili davranışlarının ve kronik sağlık sorunlarının belirlenmesini amaçlayan bir araştırmada, veri grubundaki yaşlıların yarıya yakınının yaşamları boyunca düzenli olarak hiç bir fiziksel egzersiz yapmamış oldukları saptanmıştır. Huzurevi sakinlerinin kiloları arttıkça fiziksel bağımlıklarının da arttığı, depresyonun sürekli ilaç kullananlarda, sürekli kullanmayanlara göre yüksek olduğu saptanmıştır. Kronik sağlık sorunu nedeniyle ilaç kullanan yaşlılarda depresyon görülme sıklığının da yüksek olduğu belirtilen bir diğer bulgudur. Huzurevinde kalan yaşlılarla yapılan başka bir araştırmada ise, 65-85 yaş arası yaşlılara fiziksel bir aktivite olarak verilen dans eğitiminin, yaşlıların bellek performansına, benlik saygısına ve yaşam kalitesine olumlu katkı sağladığı saptanmıştır. Araştırma sonuçlarından da görüldüğü gibi, yaşlıların günlük yaşam aktivitelerini yerine getirmeleri, kısa süreli de olsa fiziksel egzersizler yapmaları, onları stresten ve hastalıktan koruyucu özellik göstermektedir. E seçeneğinde yer alan sosyal ortamda bulunan yaşlıların yalnızlık çekmemesi doğru değildir. Çünkü bireyler sosyal ortamlarda kendilerini yalnız hissedebilirler.

Evde ve kurumda bakılan yaşlıların karşılaştırıldığı bir başka çalışmada da her iki grup arasında psikiyatrik tanı, depresif belirti şiddeti ve bilişsel işlev düzeyleri açısından fark bulunmamıştır. Ancak özellikle ekonomik durumu kötü olan ve huzurevinde kalış süresi daha uzun olan yaşlıların yaşam kalitesinin ekonomik sorun yaşamayanlara göre düşük olduğu bulunmuştur. Çalışmanın bulgulardan yola çıkılarak yaşlılar için düşük sosyoekonomik düzeyin önemli bir stres kaynağı olduğunu, yaşam kalitesi ile maddi kaynaklar arasında pozitif bir ilişki olduğunu, maddiyatın yaşam kalitesini etkileyen bir etmen olduğunu ve ekonomik açıdan güçlük yaşayan bireylerin ekonomik refahını arttırılarak yaşam kalitelerinin de arttırılabileceğini söylemek mümkündür. Ancak seçeneklerde ifade edilen ekonomik anlamda sorun yaşamayan yaşlıların yaşam kalitelerinin yüksek olduğunu söylemek doğru değildir. Çünkü ekonomik nedenlerin dışında, bu bireylerin yaşam kalitelerini olumsuz etkileyen başka değişkenler de söz konusu olabilir.

Yaşlılarla ilgili araştırmalar, yaşlıların yaşadıkları stresin önemli sorunlardan biri olduğunu yansıtmaktadır.