YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

İnsan ömrünün uzamasının bir yansıması olarak, tüm dünyada yaşlı nüfusun genel nüfusa oranı
giderek artmaktadır. Birleşmiş Milletler 2008 nüfus tahminlerine göre, dünya genelinde 65 yaş üstü nüfusun, 2025 yılında 840 milyona, 2050 yılında ise 1,5 milyona ulaşması beklenmektedir.

Stres hakkındaki bilgilerimiz; kaçınılmaz olduğu, olumsuz olaylarla bağlantılı olabildiği gibi, olumlu olaylarla birlikte de gelişebildiği ve öznel olduğu yani aynı durumla aynı koşullarda karşılaşan bireyler ikiz bile olsa, her bireyin kendine özgü biçimde, düzeyde ve yoğunlukta yaşadığıdır.

Yaşlıların yaşamlarının bu evresinde ortaya çıkan değişimleri değerlendirdiğimizde iki temel grupta toplayabiliriz: Bu değişimlerden bir kısmı biyolojik yaşlanmaya bağlı olarak gelişir, yaşamın akışında ortaya çıkması doğaldır, beklendiktir ve tahmin edilebilirdir. Bir kısmı ise kazalar, genetik olmayan hastalıklar, sosyal yaşamda değişiklikler gibi normaldışı-beklenmedik, yordanamaz özelliklere sahiptir. Her iki grupta da yer alan değişimlerin önemli bir kısmı yaşlılar için stres kaynağıdır.

Yaşlının yolculuğa çıkmak üzere eşyalarını hazırlama durumu, eve misafirin gelmesi, bayramda torunları ile buluşma anı, doktor kontrolüne gitmesi gibi durumlar kısa süreli (akut) strese örnektir.

Yaşlının bir yıldır huzurevinde kalmakta olmasına karşın hala henüz taşınmış gibi gerginlik içinde olması süreğen (kronik) strese örnektir.

Yaşlı bireylerin yaşamlarındaki stres kaynaklarını; biyolojik, sosyal ve ekonomik olarak da gruplamak olasıdır. Yaşlı bireylerin biyolojik olarak bozulma-yaşlanma; sosyal olarak yalıtım ve ekonomik olarak yoksunluklarla karşılaşmakta oldukları gözlenmektedir.

Özellikle yaşlılık dönemindeki bireylerin stresin etkilerine karşı çok zayıf olduğu vurgulanmaktadır. Stresin yaşlıların fiziksel ve psikolojik sağlıkları üzerindeki etkileri; merkezi sinir sisteminin zayıflaması, bağışıklık fonksiyonlarının azalması, artan kaygı ve depresyon gibi örüntülerde gözlenmektedir. Aynı zamanda yaşadıkları stres, yaşlıların ölüm risklerini de arttırmaktadır. Bu bulgulara dayanarak, yaşlıların stres düzeylerini düzenlemenin, onların en üst düzeyde sağlıklarını korumak ve yaşam çizgilerini uzatmak ve sağlıklı bir yaşlılık dönemi geçirmek için anahtar kavram olduğu belirtilmektedir.

Yaşlılık döneminin doğal sonuçları olarak, yaşlılarda ortaya çıkan yeti kayıpları, yaşlının bağımsız hareket etme, öz bakım becerilerini kullanma, özgür olma, alıştığı çevrede yaşamını sürdürme gibi ihtiyaçlarını karşılama biçimlerinde değişiklik yaratarak stres kaynağı olmaktadır. Bu gibi gelişmeler, yaşlıların kendilerine güvenlerinin azalmasına, daha önce sürdürebildiği birçok etkinliği aynı yeterlikte yapamamalarına, hatta hiç yapamamalarına, dolayısıyla başkalarına bağımlı olmalarına yol açmaktadır.

Yaşlılar; süreğen hastalıklar, yetersizlik, sevdiği birinin kaybı gibi stres yapıcılarla sıklıkla karşılaşmak durumundadırlar. Yaşlılar, ağırlıklı olarak duygu odaklı başa çıkma yollarını bu tür stres kaynaklarıyla başa çıkmada kullanmaktadırlar. Özellikle yaşlılık döneminde, bilişsel yeterliklerinde ciddi kayıplar yaşayan yaşlılar için duygu odaklı başa çıkma yollarını geliştirmek ve özellikle yaşanan stresle başa çıkmak, depresyona girmekten korunmak için işlevsel olacaktır. Demans (bunama) problemi nedeniyle günlük yaşamla ilgili gelişmeleri ve bilgileri belleğinde tutamayan Lütfiye Hanım, hızla yaşamla bağını koparma sürecine girmiştir. Hastalığının özellikleri hakkında bilgi sahibi olan üniversite öğrencisi torunu, her gün fakülteden geldikten sonra bir saat, anneannesiyle fotoğraf albümlerini incelemekte, birlikte “zamanda yolculuğa” çıkmaktadırlar. Bu işlem, Lütfiye Hanım’ın çok kolay hatırlayabildiği geçmişine dönerek ve oradaki özellikle olumlu, mutlu ve komik olayları hatırlayarak ve torununa anlatarak haz almasını, duygu durumunu korumasını sağlamaktadır. Bu paylaşımın Lütfiye Hanım’ın bakım sorumluluğunu alan kızının “soluk almasını sağlama” gibi yan ürünün yanı sıra çeşitli anılar ve ayrıntıların gündeme gelmesiyle nesiller arasında bağlantı kurulmasını sağlayıcı bir işlevi de bulunmaktadır. Bu başa çıkma yolu duygusal odaklı başa çıkma yolu olarak ifade edilmektedir.

Ülkemizde 2015 yılında ulaşılan çalışmalar değerlendirildiğinde, ne yazık ki yaşlıların stres durumları ve başa çıkma yollarını doğrudan irdeleyen sadece bir araştırmaya ulaşılabilmiştir. Bu konuda az sayıda çalışmanın olmasını etkileyen pek çok etmenden söz edilebilir. Burada yaşlı bakımı profesyonel adayları
açısından öne çıkan etmenleri ele almak yerinde olacaktır:

Ülkemizde T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın himayesinde gerçekleştirilen bir projenin bulguları yaşlılara ilişkin birçok boyutta önemli ipuçları sağlamaktadır. Bu araştırmada, yaşlılardan ve evlatlarından veri toplanmıştır. Araştırmada yer alan yaşlıların büyük bir kısmının zamanını evlerinde tv izleyerek geçirdikleri, neredeyse hiç fiziksel etkinlik yapmadıkları, yaşamlarının devamında da ev ortamında ve evlatlarına da yakın olmak istedikleri belirlenmiştir.

Yşslıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğiin bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam eder. Yaşlılar arasında en yaygın olarak görünen hastalıklar; yüksek tansiyon, diyabet (şeker), metobolşk sendrom, şişmanlık, hipoglisemi şekerin anşden düşmesi, kalp hastalıkları, osteoproz, kemik ermesi ve buna bağlı sağlık problemleri, düşmeye yatkınlık, kırıklar, görmede ciddi risk (sarı nokta hastalığı), görme işitme ve tat almada kayıplar,demans (bunama), Alzhemer, depresyon ve kaygıdır.

Yaslıların stresle başa çıkma yolları, Folkman ve Lazarus’un Stresle Basa Çıkma Modelindeki kavramlaştırmadan da yararlanarak, bilişsel yönü ağır basan, problem odaklı,
duygu odaklı, fiziksel yönelimli ya da sosyal yönü ağır basan bir biçimde de şekillenebilir.

Kiim yaşlılar için bedenlerinde ve zihinsel becerilerinde oluşan degişimler eski alıskanlıklarını sürdürmelerini engelleyebilir. Böylesi durumlarda yaşlının çevresindekiler (aile üyeleri ve bakıcılar), yaşlı ile empati kurarak, onu gözleyerek, onun sevebileceği uğraşlar oluşturmalarını sağlamada yaratıcılıklarını kullanmak durumundadırlar.Bunlar fiziksel yönelimli başa çıkma kapsamındadır.

Bu tür etkinlikler içindeki yaşlı birey, hâlâ bir şeyler üretebiliyor olmanın gururunu yaşamakta, öz güvenini beslemekte, sosyal ağıyla baglantısını canlı tutmakta, kişilerle hediyeler tarihler eşleştirme "hediye yetiştirme" gibi çabalarla yaşamının tekdüzeliğinden kurtulmakta, yasamına erişilebilir amaçlar koyabilmektedir.

TUİK verilerine göre 2002- 2014 yılları arasında devlete ait huzurevlerinde kalan yaşlı sayısı üç kat artmıştır.

Özellikle ekonomik durumu kötü olan ve huzurevinde kalış süresi daha uzun olan yaşlıların yaşam kalitesinin ekonomik sorun yaşamayanlara göre düşük olduğu bulunmuştur.

Özerk ve arkadaş desteğine sahip olmanın stresle etkin başa çıkma stratejleri kullanmayla olumlu, depresyon düzeyi ile ise ters yönde ilişkili olduğu saptanmıştır.

Huzurevi sakinlerinin kiloları arttıkça fiziksel bağımlıklarınını da arttığı, depresyonun sürekli ilaç kullananlarda, sürekli kullanmayanlara göre yüksek olduğu saptanmıştır.

Özer (2013) çalışmasında kadınlar ve bekârların düşük eğitim düzeyindekilerin, kendine ait geliri olmayanların ve kişisel bakımını yapamayanların hem duygusal istismara ve hem de ihmale bu özellikler taşımayan diğer yaşlılardan daha fazla ugramış oldukları da saptanmıştır.

Stresi; akut (kısa süreli) ve kronik (süreğen) stres olmak üzere iki ana başlıkta toplamak olasıdır. Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir.