YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Stres kavramı kişilerin herhangi bir fiziksel ya da sosyal ya da psikolojik uyarıcı karşısında ihtiyaç duyduğu uyumu gerçekleştirebilmek için, bedensel ve psikolojik olarak harekete geçmesi sürecidir. Aynı zamanda bu sürecin oluşumuna ortam hazırlayan her türlü durum da stres olarak tanımlanabilmektedir. Stres hakkındaki bilgilerimiz; kaçınılmaz olduğu, olumsuz olaylarla bağlantılı olabildiği gibi, olumlu olaylarla birlikte de gelişebildiği ve öznel olduğu yani aynı durumla aynı koşullarda karşılaşan bireyler ikiz bile olsa, her bireyin kendine özgü biçimde, düzeyde ve yoğunlukta yaşadığıdır. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Stresi; akut (kısa süreli) ve kronik (süreğen) stres olmak üzere iki ana başlıkta toplamak olasıdır. Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Bununla birlikte biyolojik yaşlanma yaşamın akışında ortaya çıkması doğal olan, beklendik ve tahmin edilebilir olandır. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Yaşlıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğini bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam eder. Bu bilgiye dayalı olarak yaşlıların zekâlarında ciddi, güçlü, belirgin bir düşüşten söz edemeyiz, ancak zekâlarını kullandıkları alanlar ve biçimlerinin değiştiğini bilmemiz önemlidir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Yaşlı çiftlerin aralarındaki ilişkide yaşadıkları sorunların yaşlının üzerinde olumsuz etkilerini inceleyen bir çalışmada, orta yaş ile ileri yaştaki çiftlerin süreğen (kronik) streslerinde, olumsuz eş ilişkisine sahip olmaları ile yüksek kan basıncı (tansiyon) arasındaki ilişkisi incelenmiştir. Bu çalışmada yüksek oranda stres yaşadığını belirten kadınların eşlerinde yüksek tansiyon belirlenmiş, eşlerden her ikisinin de olumsuz ilişki yaşadığını belirttikleri durumda, olumsuz ilişkinin artan kalp basıncını yordadığı da bulunmuştur. Bulgular, eşleri ile ilişkilerinde yaşadıkları stresin yaşlıların sağlıkları üzerinde olumsuz etkileri olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Eşin, kardeşin, akranların, çocukların hastalanması ya da ölümü gibi kayıpla
ilgili olaylar, evlatlradan uzaklaşma veya yaşlının kendi yaşadığı ortamdan uzaklaşması sosyal ağdaki bir takım değişikliklere yol açabilmekte, bu durumda stres yapıcı bir hal alabilmektedir. Bununla birlikte ekonomik sınırlılıklar sosyal ağdaki değişim kapsamında yer almayan bir stres yapıcıdır. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

Günlük yaşamda teknoloji kullanımının yaygınlaşması, yaşlılar için yaşamı kolaylaştırıcı olabildiği gibi, zorlaştırıcı da olabilmektedir. Örneğin; işitme cihazlarında kullanılan teknoloji türlerinin zenginleşmesi, sosyal güvenlik sistemi içinde karşılanması, işitme kaybı nedeniyle sosyal çevresiyle
bağ kurması çok zorlaşan yaşlının yaşam kalitesini olumlu biçimde değiştirmektedir. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Yaşlıların algıladıkları sosyal destek, yaşadıkları yalnızlık hissini, depresyonu ve fiziksel sağlık sorunlarını azaltmaktadır. Ancak sosyal desteğin her zaman yararlı olmadığı, güçlü bir sosyal ağın kimi durumda diğer destekleri engelleyebildiği de bulunmuştur. Araştırma bulguları, yaşlının sosyal ağının genişliğindense, algıladığı desteğin kendi yararına ilişkin algısının önemli olduğunu yansıtmıştır. Diğer bir deyişle yaşlının sosyal çevresinde çok sayıda insanın olması değil de, kendini güvende hissettiği kişilerle olmasının ruh sağlığı üzerinde daha anlamlı olumlu etkisinden söz edilmektedir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Fiziksel yönelimli başa çıkmada yaşlılar, o güne değin benimsemiş oldukları yaşam tarzları ve kazanmış oldukları yaşam deneyimlerini, yaşlılık döneminde karşılaştıkları stresle başa çıkmada kullanabilirler. Yaşamını büyük ölçüde geçirdiği bölgeye bağlı olarak, örneğin; kırsal kesimde bağ-bahçede tarımla uğraşmaları, sebzemeyve yetiştirmeleri, kentsel alanda ev içinde ve balkonlarında çiçek bakımı ile uğraşmaları, evde yemek hazırlama, sebze ayıklama işlerini yerine getirmeleri, banka işlemlerini takip etme, alışveriş yaparak gündelik ev ihtiyaçlarının karşılanması gibi eylemler örnek olarak verilebilir. Dolayısıyla doğru cevap B'dir.

Yaşlı bireyin çocuk parkında oturup dinlenirken çocukları sevmesi sosyal yönü ağırlıklı başa çıkma; Yaşlı bireyin balkonundaki çiçeklerin bakımıyla uğraşması fiziksel yönelimli başa çıkma; yaşlı bireyin hergün fotoğraf albümlerini inceleyerek “zamanda yolculuğa” na çıkması duygu odaklı başa çıkma ve yaşlılar arasında sabah kahvaltısında “yumurta tokuşturma turnuvası” nın düzenlenmesi ise mizah yoluyla başa çıkmaya örnek durumlarken yaşlı bireyin hergün sudoku çözmesi bilişsel yönelimli başa çıkma yoludur. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Evde ve kurumda bakılan yaşlıların karşılaştırıldığı bir çalışmada her iki grup arasında psikiyatrik tanı, depresif belirti şiddeti ve bilişsel işlev düzeyleri açısından fark bulunmamıştır. Ancak özellikle ekonomik durumu kötü olan ve huzurevinde kalış süresi daha uzun olan yaşlıların yaşam kalitesinin ekonomik sorun yaşamayanlara göre düşük olduğu bulunmuştur. Çalışmanın bu yöndeki bulgularının yaşlılar için düşük sosyoekonomik düzeyin önemli bir stres kaynağı
olduğunu vurgulayan görüşleri doğruladığı görülmektedir. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

Stres hakkındaki bilgilerimiz; kaçınılmaz olduğu, olumsuz olaylarla bağlantılı olabildiği gibi, olumlu olaylarla birlikte de gelişebildiği ve öznel olduğu yani aynı durumla aynı koşullarda karşılaşan bireyler ikiz bile olsa, her bireyin kendine özgü biçimde, düzeyde ve yoğunlukta yaşadığıdır. Stresi yaşayan kişinin yaşlı bir birey olması durumunda da kurallar büyük ölçüde değişmemektedir. Bilimsel çalışmalar, yaşlılık dönemine gelmiş bireylerin yaygın biçimde yaşadıkları stres kaynakları olduğunu ve bu kaynakların yaşlılar üzerinde çeşitli etkileri olduğunu yansıtmaktadır.

Yaşlıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğini
bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve
kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay
anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya
başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam
eder.

Türkiye İstatistik Kurumunun 2014 rakamlarına göre doğuşta beklenen yaşam süresi, Türkiye geneli için toplamda 76.3, erkeklerde 73.7 ve kadınlarda 79.4 yıldır.

Yaşlılar ihtiyaçlarını ve sorunlarını öncelikle eşleriyle paylaşmak istediklerini belirtmektedirler.
Yaşlılar için eşten sonraki sosyal ve duygusal kaynak, yine dünyada yaygın biçimde gözlendiği gibi kız evlatlardır.

Günlük yaşamda teknoloji kullanımının yaygınlaşması, yaşlılar için yaşamı kolaylaştırıcı olabildiği
gibi, zorlaştırıcı da olabilmektedir. Örneğin; işitme cihazlarında kullanılan teknoloji türlerinin
zenginleşmesi, sosyal güvenlik sistemi içinde karşılanması, işitme kaybı nedeniyle sosyal çevresiyle
bağ kurması çok zorlaşan yaşlının yaşam kalitesini olumlu biçimde değiştirmektedir. Ancak örneğin;
giderek yaygınlaşan akıllı telefonlar, bu özellik ile paralel giderek, daha “akıllı ve becerikli kullanıcıları!” gerektirmektedir. Cep telefonları vb. teknolojilerin, yaşlıların öğrenmelerini ve kullanmalarını zorlaştıracak derecede karmaşık olmaları ve hâlâ bu gelişim dönemindekiler için yazılımların geliştirilmemiş olması, yaşlıların da yakınlarının da stres yaşamalarına ortam yaratmaktadır. Dolayısıyla işitme cihazı hayatı kolaylaştırması açısından daha az stres yaratan bir teknolojik araçtır.

Yaşlılık dönemindeki bireylerin stresin etkilerine karşı çok zayıf olduğu bilinmektedir. Yaşlılık döneminde sık karşılaşılan bir stres kaynağı olan yaşlının eşinin ölüm nedeniyle kaybı, yaşlıların fiziksel ve psikolojik sağlığı üzerinde çok önemli etkilere sahiptir. Eşini kaybetmiş olan yaşlıların, izleyen aylardaki ölüm oranlarının yüksekliği dikkat çekicidir. Yaşlılık döneminin doğal sonuçları olarak, yaşlılarda ortaya çıkan yeti kayıpları, yaşlının bağımsız hareket etme, öz bakım becerilerini kullanma, özgür olma, alıştığı çevrede yaşamını sürdürme gibi ihtiyaçlarını karşılama biçimlerinde değişiklik yaratarak stres kaynağı olmaktadır.Aynı zamanda yaşadıkları stres, yaşlıların ölüm risklerini de arttırmaktadır. Yaşlıların algıladıkları sosyal destek, yaşadıkları yalnızlık hissini, depresyonu ve fiziksel sağlık sorunlarını azaltmaktadır. Ancak sosyal desteğin her zaman yararlı olmadığı, güçlü bir sosyal ağın kimi durumda diğer destekleri engelleyebildiği de bulunmuştur. Araştırma bulguları, yaşlının sosyal ağının genişliğindense, algıladığı desteğin kendi yararına ilişkin algısının önemli olduğunu yansıtmıştır.

El işi-örgü ile uğraşma ve yürüyüş yapma fiziksel yönelimli; parka gitme ve gençlerin bulunduğu bir ortama dahil olma ise sosyal yönlü bir stresle başa çıkma yoludur. Ancak eski fotoğraflara bakma duygusal bir stresle başa çıkma yoludur.

Örgü örmek ve bulmaca çözmek fiziksel yönelimli başa çıkma yollarıdır.

Bu konuda az sayıda çalışmanın olmasını etkileyen pek çok etmenden söz edilebilir. Burada yaşlı bakımı profesyonel adayları açısından öne çıkan etmenleri ele almak yerinde olacaktır:
• Yaşlı bireylerin bilişsel yeterliklerindeki sınırlılıklar nedeniyle kendilerinden, kendileri ile ilgili bilgileri
toplamada yaşanan güçlükler,
• Yaşlı nüfusun eğitim düzeyinin düşüklüğü ve hatta okur yazar olmayanların yüksek oranı nedeniyle
veri toplama setlerini özgürce kendi başlarına dolduramıyor olmaları,
• Yaşlıların fiziksel bakım ve ekonomik koşullar gibi ihtiyaçlarının öncelikli olarak algılanması, duygusal ve sosyal ihtiyaçlarının önemine ilişkin bilincin yakın tarihlerde şekilleniyor olmasıdır.

Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır.