YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Havighurts’e (1972) göre, yaşlılık döneminde karşılaşılan sorunlar ve görevler şunlar­dır: Azalan fiziksel güç ve sağlığına uyum yap­ma, emeklilik ve azalan gelire uyum sağlama, eşin ölümüne uyum sağlama, yaş grubu ile açık bir yakınlık kurma, toplumsal ve vatandaşlık yükümlülüklerini yerine getirme, doyurucu fiziksel yaşam düzenlemesi oluş­turma.

Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde yer alan ilk basamak, fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasıdır ve bu ihtiyaçlar fiziksel yaşamın devamını sağlamak için karşılanması gereken beslenme, su, nefes alma ve cinsellik gibi temel biyolojik ihtiyaçlardır. İkinci sırada güvenlik ihtiyacı gelmektedir. Bu ihtiyaç ise insanların kendilerini güvende ve tehlikeden uzak hissetmele­rine dayanır. Maslow, birinci ve ikinci basamaktaki ihtiyaçları vurgularken yaşamın devamı için zorunlu olan harekete geçme güdüsüne de atıf yapmaktadır. Üçüncü ihtiyaç olan sevgi ve ait olma ihtiyacı ise diğer insanlar ile sevgi temelinde bir ilişki kurmaya ve sosyal bir gruba ait olmaya yönelik bir ihtiyaç­tır. Dördüncü ihtiyaç saygı ihtiyacıdır. Saygı ihtiya­cı, öz güven ve saygınlık çabalarını kapsamaktadır. Son ihtiyaç ise kendini gerçekleştirme ihtiyacı olarak tanımlanmış olup, bireyin tüm kapasitesini en üst düzeyde geliştirme ihtiyacını kapsamaktadır (Ger- rig ve Zimbardo, 2012). Maslow, bireylerin ihti­yaçlarının hiyerarşik olduğunu belirterek ihtiyaçları sınıflandırmaktadır ve bu ihtiyaçları bir piramitle simgelemektedir. Alt basamak tatmin olmadan bir üst basamağa geçilemeyeceği genel bir kuram ol­makla beraber özel durumlarda kişinin bu sırayı bozabileceği de ifade edilmektedir.

İhtiyaçlarının altında yatan sebebin aslında insanın varlığını sürdürebilme isteği olduğunu belirten kuram Glasser’ın seçim kuramındır. İnsanların evrensel olarak özerklik, yetkinlik ve ilişkili olma şeklinde ifade edi­len üç temel psikolojik ihtiyaca sahip olduğunu belirten kuram ise öz belirleme kuramıdır. Muuray’ın ihtiyaç kuramına göre insan, içinde 20 tane temel ihtiyaç barındırmaktadır. Bunlar birbirinden daha etkili olmayıp her biri yerine ve kişiye göre baskınlık gös­termektedir. Murray’ ın saptadığı 20 ihtiyaç; kabul etme, başarı, dostluk, saldırganlık, bağımsızlık, karşıt tepki kurma, savunma, yüceltme, hükmetme, kendi­ni sergileme, zarardan kaçınma, vericilik, küçük düş­mekten kaçınma, düzen, oyun ve eğlence, reddetme, cinsellik, zevk, yardım alma ve öğrenme olarak sıra­lanmaktadır. Sıralanan bu ihtiyaçlar her bireyde de­ğişik yoğunlukta ve derecede bulunmaktadır. Mur­ray, bütün ihtiyaçların arasında ilişki ve etkileşim bulunduğunu, bazen birbirlerini engelleyici bazen de tetikleyici olabildiklerini ifade etmektedir.

Hayatta kalma ihtiyacı yeme içme, barınma, hasta­lıklardan korunma anlamına gelir. Ait olma ihtiyacı sevgi, paylaşma ve iş birliği yapma ihtiyacını içerir. Güçlü olma ihtiyacı ise bireyin diğer insanlarla kur­duğu ilişkilerde ait olma ihtiyacının giderilmesinin ardından güçlü olma ve ilişkiyi kontrol etme ihtiya­cını ifade eder. Özgürlük ihtiyacı; insanın hayatını nasıl yaşamak, kendini nasıl ifade etmek, kiminle ilişki kurmak, ne yazmak veya okumak, nasıl iba­det etmek istediğini ve insanların diğer alanlardaki yaşantılarını ifade eder. Eğlence ihtiyacı gülme, şa­kalaşma, spor aktiviteleri, okuma, derleme ve ki­şinin birçok başka yaşam alanını içerebilir.

Öz belirleme, davranışların toplum normların­dan, grup baskısından, gelenek ve görenekler gibi dış etkenlerden ziyade, kişinin kendi kişisel inanç­larıyla ve değer yargılarıyla kişilerin kararlarını kendi iradesiyle vermesi olarak tanımlanmaktadır. Kişiler, davranışlarına baskı altında kalmadan kendi ilgi ve değerlerine göre karar ver­diklerinde öz belirleme gerçekleşmektedir.

Ryan ve Deci (2000) tarafından oluşturulan Öz belirleme kuramına göre; insanlar, evrensel olarak özerklik, yetkinlik ve ilişkili olma şeklinde ifade edi­len üç temel psikolojik ihtiyaca sahiptir. Bu ihtiyaç­lardan özerklik, bireyin kendi eylemlerini başlatması ve seçim yapması; yetkinlik ihtiyacı, bireyin çevresi­ni iyi bir şekilde etkileme isteği; ilişkili olma ihtiyacı ise bireyin başkaları ile bağlantılı olma ihtiyacıdır.

Gelişmekte olan ya da geleneklerine bağlı toplumlarda, yaşlılar genellikle aile içinde yaşamak­tadır. İhtiyaçları aile bireyleri tarafından karşılan­maktadır. Bu toplumların bir diğer özelliği, üretim faaliyetlerinin yaşlılar tarafından kontrol edilmesi­dir. Örneğin tarım toplumlarında yaşlılar, üretime katıldıklarından dolayı, söz sahibi olmayı da devam ettirmektedir. Ancak sanayileşmeyle birlikte, yaş­lıların çalışabilecekleri alanlar daralarak belli bir yaştan sonra tamamen ortadan kalkmaktadır. Bu da yaşlıları tüketici durumuna düşürmektedir ve çalışmayan her bireyin aileye yük olmasından söz edilebilmektedir.

Toplumsal değişimle birlikte bireyselleşme artmış, akrabalık bağları zayıflamış­tır. Ancak bireylerde, aile bağları ve sevgi gereksi­nimi yaşamın tüm gelişimsel süreçlerinde geçerlidir. Yaşlılıkta aile bağları ve sevgi gereksiniminin olmadığı düşüncesi yaşlıyı daha çok yalnızlığa ve depresyona iter. Araştırma­lar, ailenin eğitim, eğlence, ekonomik durum, ko­ruma gibi etkinliklerdeki dolaysız etkisi azalsa bile ailedeki sevgi rolünün derinleştiğini saptamakta­dır (Onur, 2014). Sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak or­taya çıktığı kabul edilen çekirdek aile, büyük aile örüntülerini tümüyle ortadan kaldırmış değildir.

Yaşlı kadınlar bakımevinde olmaktan hoşnuttur çünkü/ ve orada akranlarıyla birlikte olmaktan mutludur. Bu gösteriyor ki kadınlar tıbbi nedenlerden çok sosyal nedenlere bağlı olarak kurumda yaşama­ya yönelmektedirler.

Ryan ve Deci (2000) tarafından oluşturulan Öz belirleme kuramına göre; insanlar, evrensel olarak özerklik, yetkinlik ve ilişkili olma şeklinde ifade edi­len üç temel psikolojik ihtiyaca sahiptir. Bu ihtiyaç­lardan özerklik, bireyin kendi eylemlerini başlatması ve seçim yapması; yetkinlik ihtiyacı, bireyin çevresi­ni iyi bir şekilde etkileme isteği; ilişkili olma ihtiyacı ise bireyin başkaları ile bağlantılı olma ihtiyacıdır.

Yaşlılık, biyolojik, psikolojik, duygusal ve sosyal yönleri olan bir gelişim dönemidir. Yaşlılık, Yılmaz
ve Özkan (2010) tarafından tüm yaşam faaliyetlerinde, üretkenlik, yeterlilik, bireysellik ve bağımsızlıkta azalma süreci olarak tanımlanmıştır.

Havighurts’e (1972) göre, yaşlılık döneminde karşılaşılan sorunlar ve görevler;

Azalan fiziksel güç ve sağlığına uyum yapma: Yaşlılık dönemi fiziksel açıdan gücün azaldığı ve sağlığın bozulma işaretleri verdiği bir dönemdir. Kişinin bu dönemde bu değişikliklere uyum sağlaması, gücünün yettiği işleri yerine getirmesi, sağlığına dikkat etmesi beklenir.

Temel olarak ihtiyaçlar; fizyolojik ve psikolojik ihtiyaçlar olarak iki grupta incelenmektedir. Fizyolojik ihtiyaçlar, organizmanın canlı kalabilmesi için karşılanması şart olan; yeme, içme, nefes alma ve cinsellik gibi ihtiyaçlardır. Psikolojik ihtiyaçlar insanın gelişimi ve çevreleriyle uyumsal bir ilişki kurabilmesi için gereken önemli koşulların eksikliği ile kendini göstermektedir.

Maslow (1970), insanların sahip olduğu ihtiyaçları beş kategoriye ayırmıştır ve bunları basit biyolojik ihtiyaçlardan karmaşık ihtiyaçlara doğru sıralamıştır. Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde yer alan ilk basamak, fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasıdır.

Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde yer alan ilk basamak, fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasıdır  İkinci sırada güvenlik ihtiyacı gelmektedir.Üçüncü ihtiyaç olan sevgi ve ait olma ihtiyacı ise diğer insanlar ile sevgi temelinde bir ilişki kurmaya ve sosyal bir gruba ait olmaya yönelik bir ihtiyaçtır. Dördüncü ihtiyaç saygı ihtiyacıdır. Saygı ihtiyacı, öz güven ve saygınlık çabalarını kapsamaktadır. Son ihtiyaç ise kendini gerçekleştirme ihtiyacı olarak tanımlanmış olup, bireyin tüm kapasitesini en üst düzeyde geliştirme ihtiyacını kapsamaktadır.

Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramındaki son ihtiyaç kendini gerçekleştirme ihtiyacı olarak tanımlanmış olup, bireyin tüm kapasitesini en üst düzeyde geliştirme ihtiyacını kapsamaktadır.

Kendini gerçekleştirmekte olan bireyin sahip olduğu bir takım özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler den bazıları şunlardır
• Kendini, başkalarını ve doğayı olduğu gibi kabullenebilme,
• Gerçeği olduğu gibi algılama ve içinde bulunan ortama uyum sağlama,
• Derin kişilerarası ilişkiler kurabilme,
• Yaşamdan zevk alabilme,
• Çevresinden bağımsız olma ve özerk bir yapı gösterme,
• Yaratıcı olma,
• Demokratik karakter yapısına sahip olma,

Murray’ ın saptadığı 20 ihtiyaç; kabul etme, başarı, dostluk, saldırganlık, bağımsızlık, karşıt tepki kurma, savunma, yüceltme, hükmetme, kendini sergileme, zarardan kaçınma, vericilik, küçük düşmekten kaçınma, düzen, oyun ve eğlence, reddetme, cinsellik, zevk, yardım alma ve öğrenme olarak sıralanmaktadır.

Glasser (1998) tarafından oluşturulan bu kurama göre birey davranışlarını kendisi seçer. İnsan hayatta kalma, ait olma, güçlü özgür olma ve eğlence ihtiyacı olarak sıralanan beş ihtiyaç tarafından yönlendirilir ve yaşamı boyunca bu ihtiyaçlarını en iyi biçimde karşılamaya çalışır

Literatür incelendiğinde, bireyin yaşamda bir amacı olmasının psikolojik ihtiyaçların karşılanmasına katkı sağladığı ifade edilmektedir. Kasser ve Ryan (1993, 1996), içsel ve dışsal amaç olmak üzere iki tür amaçtan söz etmişlerdir: Topluma katkı, kişisel gelişim, kişiler arası ilişki ve fiziksel sağlık gibi amaçları içsel yaşam amacı; ünlü olma, çekici olma ve zengin olma gibi amaçları ise dışsal yaşam amacı olarak adlandırmışlardır. İçsel amaçların, öz saygı ve kendini gerçekleştirme ile olumlu yönde; depresyon ve kaygı ile olumsuz yönde ilişkili olduğu bulunmuştur. Doğru yanıt E’dir.