YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Stresin algılanmasını etkileyen etmenlerden biri de durumun tehdit edici etkisinin olmasıdır. Durumun-olayın tehdit edici etkisi, yani bu olayı-durumu yaşayarak bireyin yaşamayı beklediği olası hasar tahminleri de stresi şekillendiren bir etmendir. Bu hasar-kayıp tahmini nesnel olmak durumunda değildir. Yani gerçekten de bir hasar ya da kayıp yaşanmasının kaçınılmaz bir gerçek olması da gerekmez. Kişinin zihninde oluşan, yani onun hayal gücüyle oluşan, öznel yani sübjektif olan olası hasara ilişkin değerlendirmeler de stres kaynaklarıdır.

Stresi işlevi açısından gruplandırıldığında yapıcı ve yıkıcı stres olarak ikiye ayrılır. Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır.

Stresi tetikleyen unsurlar açısından ele alındığında beş stres türü olduğu söylenebilir. Bunlar; gündelik hayatın basit gerilimleri, iş/okul/aile hayatından kaynaklananlar, fiziksel çevreden kaynaklananlar, ergenlik dönemindeki duygusal ve fiziksel değişimden kaynaklananlar ve travmatik yaşantılardan kaynaklanan strestir.

Strese verilen tepkiler üç başlık altında toplanabilir. Bunlar; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkilerdir. Fizyolojik tepki insan vücudunda bir seri değişime neden olur. Uyku problemi, iştahta artma ya da azalma, sürekli yorgunluk vb. buna örnektir.

İnkâr, durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelme çabalarıdır. Uzak durma, stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Sosyal destek arama, kişinin hissettiği duygular hakkında birileriyle konuşması, deyim yerindeyse içini boşaltmasıdır. Yüzleştirici başa çıkma, probleme neden olan kişiye ya da kişilere öfkenin aktarılmasıdır. Kaçma-kaçınma ise yiyecek, içki, sigara, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir. Gamze’nin yaşadığı durum da tam olarak buna bir örnektir.

Stresle başa çıkma konusunda en yaygın olarak kullanılan Folkman ve Lazarus’un geliştirmiş oldukları modelde başa çıkma çabaları, problem odaklı ve duygu odaklı olmak üzere iki grup altında toplanmıştır. Problem odaklı başa çıkma, tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Problem odaklı başa çıkma başlığı altında ise, kendini kontrol altında tutma, sorumluluğunu kabul etme, planlı bir biçimde problem çözme, sorun üzerinde olumlu olarak durma gibi eğilimler yer almaktadır.

Kişiliğe özgü başa çıkma kavramıyla, içinde bulunulan koşullardan ve karşılaşılan stres yaratıcı durumun özelliklerinden büyük ölçüde bağımsız olarak, insanların zaman içinde görece tutarlı ve kararlı, diğer bir deyişle kolayca değişmeyen başa çıkma stilleri anlatılmaktadır. Ayrıca stresle başa çıkarken yukarıda açıklanan birden çok başa çıkma yolunu davranışımızla sergileyebiliriz. “Canımı sıkan bir şey olduğunda uyurum” diyen bir kişi de sorunlardan kaçma yönelimlidir ve kişiliğe özgü başa çıkma durumlarına örnektir.

Lazarus ikincil değerlendirmenin üç ögesinden söz etmektedir. Bunlar; (a) kişinin kendine veya başkalarına yönelttiği suçlama veya güven, (b) başa çıkma potansiyeli ve (c) geleceğe ilişkin beklentilerdir.

Folkman ve Lazarus'a göre stres üç süreçten oluşmaktadır. Kişi, ilk olarak kendine yönelik bir tehdidi algılar. İkinci aşamada tehdide ilişkin gösterebileceği olası tepkileri aklına getirir. Üçüncü aşama ise zihinsel olarak tasarlanan bu tepkinin uygulanmasıdır ki bu başa çıkma olarak isimlendirilmektedir. Doğru cevap E'dir.

Durumun-olayın yordanabilir olması, ardışıklığı–sıklığı, içsel çatışma yaratıcı etkisi ve tehdit edici etkisi stresin algılanmasını etkileyen etmenler arasında yer almaktadır. Doğru cevap E'dir.

Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Konuşma akışında bozukluk-kekeleme strese karşı verilen fizyolojik tepkiler arasında yer almaktadır. Hafıza sorunları, duygu küntlüğü, dikkatini toplama ve sürdürmede zorluk ve çöküntü ise strese karşı verilen psikolojik tepkilerdir. Doğru cevap B'dir.

Değer biçme, durumu yeniden olumlu olarak değerlendirme, birincil değerlendirme ve ikincil değerlendirme Folkman ve Lazarus’un Stresle Başa Çıkma Modeli'ndeki kavramlar arasında yer alır. Doğru cevap E'dir.

Aylin Hanım çok doyurucu olmamakla birlikte, sürekli gelir sağlayan, risksiz bir iş ortamında çalışmaktadır. Çok cazip özellikler taşıyan ama geleceği çok da belli olmayan bir iş önerisi alan Aylin Hanım bir süre sonra işsiz kalma riskini de içeren bu teklifi kabul edip çalışmaya başladıktan kısa bir süre sonra şirkette işler bozulmaya başlar. Aylin Hanım durumu şöyle değerlendirmektedir: “İşler daha kötü olur da birilerini işten çıkarmak zorunda kalırlar mı?” “Bu kişilerden biri ben olur muyum?” “O zaman nasıl idare
edebilirim?” “Yaşamım bu durumdan nasıl etkilenir?” “Bu durum belki de gelişebilmek ve gücümü ispatlamak için fırsat da yaratabilir.” Bu değerlendirme biçimi, birincil değerlendirmeye örnektir. Doğru cevap A'dır.

Folkman ve Lazarus’un Modelinde stresle başa çıkma kavramı kişiliğe ve duruma özgü başa çıkma olarak gruplanmaktadır. Doğru cevap B'dir.

“Arkadaşım çok soğukkanlıdır; en gerilimli anlarda, en ağır sorunlar karşısında bile bir bilgisayar gibi sorunun olası çözümlerinin arayışı içindedir.” olarak belirtilen durum, problem odaklı ve kişiliğe özgü başa çıkmaya örnektir. Doğru cevap D'dir.

Amerika’ da eşin ölümü, işini kaybetme veya ilk kez ana-baba olma gibi önemli yaşam olayları ile karşılaşan 18-65 yaş arasındaki 2300 kişinin kullandıkları başa çıkma stratejileri ile ilgili olarak yapılan bir araştırmada, sorunu çözmeye yönelik olarak, içinde bulundukları durumda değişiklik arayışına girme, stresli durum ortaya çıktıktan sonra bu durumu yeniden anlamlandırma ve stres ortaya çıktığında onu kontrol altına alma stratejileri görülmüştür. Doğru cevap E'dir.

“Ne zaman kendimi kötü hissetsem, içimdekileri yakaladığım beni dinleyen herkese anlatırım da anlatırım.” olarak belirtilen durum, duygu odaklı ve kişiliğe özgü başa çıkmaya örnektir. Doğru cevap A'dır.

Lazarus, stresi diğer bazı yaklaşımlardan farklı olarak o an içinde yaşanılan duruma bir tepki olarak görmektedir.