YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Beklediğimiz yönde durumlarla karşılaşmadığımızda veya beklemediğimiz sonuçlarla karşılaştığımızda yoğun veya hafif şiddette, kısa veya uzun süreli olarak zorlanma yaşarız. Gündelik yaşamda, yaşanan zorlanma-güçlüğün stres kavramı ile eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Psikolojide stres kavramının çeşitli açılardan ele alındığı görülmektedir. Bir bakış açısına göre stres, bazı duygusal davranışsal sonuçların ortaya çıkmasına neden olan veya aracılık eden bir etken, bir uyarıcı olarak görülmekte iken bir başka bakış açısına göre, bir durum içinde olan bireyin tepkisi olarak ele alınmaktadır. Stres, sadece olumsuz olaylarda değil, olumlu olaylarda da yaşanabilir. Dolayısıyla stresin yaşanması için olumsuz bir olayın olması gerekmez.

Üçüncü aşamada zihinsel olarak tasarlanan tepkinin uygulamaya geçmesi söz konusudur. Suat’ın ikramda bulunmaya (eyleme, uygulamaya) geçmeden önce elinin ayağına dolaşacağını düşünmesi ve beklediği gibi de ikram esnasında elinin ayağına dolaşması zihinsel olarak tasarladığı tepkiyi uygulamaya geçtiğini göstermektedir.

Stresin içsel kaynakları bireyin kişilik ve kişisel özelliklerinden oluşmaktadır. Stresin dışsal kaynakları ise zorlayıcı, gerginleştirici problem olarak algılanan durumun özelliklerini içerir. Çok çabuk heyecanlanma durumu bireyde strese neden olan içsel kaynaklara örnektir. Diğer şıklarda verilen örnekler ise bireyin kendisinden kaynaklı olmaktan çok dış etmenlerden kaynaklı başka bir değişle dışsal kaynaklı strese örnek oluşturmaktadır.

Durumun–olayın kontrol edilebilir olması, yani bireyin stres verici olarak değerlendirdiği durumu-olayı engelleyebiliyor olmasına ilişkin kişisel düşünceleri-yorumları, yaşayacağı stresin derecesini olumlu olarak etkilemektedir. Örneğin; 60 yaşındaki bir çalışanın emeklilik fikrine kendini hazırlayabiliyor olması, emeklilik sonrası eğer isterse yeni bir işte çalışabileceği düşüncesi, emeklilik döneminin birey için stres yapıcı etkisini azaltabilir. Öte yandan çalıştığı firmanın iflas nedeniyle kapanması durumunda işsiz kalan aynı yaştaki bir başka birey için yaşam daha “stresli’’ görünmektedir.

Stresin yaşanması, yaşanan stresin kişiler ve sosyal çevreleri tarafından kabul görmesi, toplumsal olarak onaylanması ya da onaylanmaması, oluşan hata ya da başarısızlık durumlarında bir mazeret olarak değerlendirilmesi de stresin sosyal yönünü yansıtmaktadır. Stres yaratıcı söylemlere erken yaşlarda aile ortamında şahit olan çocuk için modelden öğrenme yoluyla stres üretmeden söz edilebilir. Öte yandan birçok olumsuz duyguyu da içeren stresin, duyguların bulaşma özelliğine bağlı olarak sadece stres yaşayan bireyi değil, onun yakın ve uzak çevresini de etkileyen bir sisteme dönüşebildiği dikkate alınması gereken bir olgudur. Bu durum strese verilen sosyal tepkileri ifade etmektedir. Mine hanımın oğlunun durumunda da modelden, sosyal öğrenme ile stresi annesinden gözlemlemesi söz konusudur. Bu durum da strese verilen sosyal tepkilerdendir.

Folkman ve Lazarus’a göre başa çıkma, kişi ile çevresi arasındaki stresli etkileşimler sırasında değişebilen, dinamik bir süreçtir. Bu görüşe göre başa çıkma tarzı kavramlaştırması, değişen durumlara göre kişinin tepkilerini değişme becerisini yansıtmada kısıtlayıcı kalmaktadır.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Bunlardan inkâr; durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelmeye çalışma çabalarıdır. Uzak durma ise; stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Kaçma-kaçınma ise yiyerek, içki- sigara içerek, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir. Seçeneklerde yer alan problem odaklı başa çıkma ise farklı bir başa çıkma şekli olarak tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir.

Alan yazında stresle başa çıkmanın cinsiyete, kişiliğe, kişilerarası ilişkilere, sağlık durumuna göre değişebileceğine ilişkin bulgular söz konusudur. Tam da bu yüzden belli olayların benzer şekilde stresle başa çıkmayı gerektirdiğini söylemek doğru bir bilgi değildir.

Başa çıkmanın farklı türlerinin hangi durumlarda kullanıldığı, kullanılması durumunda elde edilen sonuçların neler olduğu, belli başa çıkma türlerine yönelmenin ne tür kişilik özellikleriyle bağlantılı olduğu sıklıkla incelenen konulardır. Problem odaklı stratejileri kullanan kişiler daha uyumlu, buna karşılık inkâr, zihinsel anlamda durumla ilgili olmama, sorunla yüzleşmekten kaçma gibi kaçınma stratejilerini kullanan kişilerin, stresli yaşam olaylarının ardından uyumsuzluk yaşamalarını belirtmek başa çıkmanın kişiliğe göre değişip değişmediği sorusunu akla getirmektedir.

Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, bireyin sağlığı üzerinde sürekli ve yıkıcı etkileri gözlenmektedir. Tetikleyici stres bir stres türü değildir ancak stresin oluşumunu tetikleyen unsurlar vardır. Yıkıcı stres ise birey için sağlıksız, yararsız ve hatta yıkıcı sonuçları içeren bir yapıdır. Soruda verilen durum ile bu stres türleri arasında bir benzerlik bulunmamaktadır. Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır. Orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engellerin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girebilmesi için gerekli olan bedensel ve psikolojik güçten oluşmaktadır. Ayşe Hanım, eşinin ölümünden sonra bir işe girerek işlevsel bir davranış geliştirmiş ve evinin ekonomik sorunlarını çözmek ve böylece çocuklarının ihtiyaçlarını karşılamaktaki engelleri aşmaya çalışmıştır. Bu durum da yapıcı strese örnek verilebilir.

Psikoloji bilim dalında strese ilişkin en tanınmış̧ ve birçok çalışmaya temel oluşturmuş̧ olan yaklaşımlardan biri Lazarus’a aittir. Bu görüşe göre stres, kişinin sahip olduğu kaynakları zorlayan veya aşan bir uyarıcı olarak gördüğü bir durumla karşılaşması olarak tanımlanmıştır.

Stresin algılanmasını etkileyen etmenler şunlardır: Durumun - olayın yordanabilir olması, Durumun - olayın kontrol edilebilir olması, Durumun - olayın zorlayıcı ya da geliştirici olması, Bir olayın – durumun ardışıklığı – sıklığı, Durumun – olayın kişinin olmasını istediği durumu engelleyici olması, Durumun – olayın içsel çatışma yaratıcı etkisi, Durumun – olayın tehdit edici etkisi ve Durumun – olayın değişimi beraberinde getiriyor olması.

Stres karmaşık bir yapıdır ve bu yapıyı anlayabilmek için oluşumunu tetikleyen unsurlara göre farklı sınıflamalar yapılabilir. Stresin yaşanma süresine dayalı olarak kısa süreli (akut) ve süreğen (kronik) stres biçiminde sınıflamak da olasıdır.Stresi işlevi açısından grupladığımızda; (a) yapıcı,(b) yıkıcı stresten söz edebiliriz.Buna göre toplam 4 çeşit stres bulunmaktadır. Dolayısıyla doğru cevap B seçeneğidir.

Bireyin iç̧ dünyasından veya sosyal çevresinden kaynaklanan-beslenen stresi tetikleyen olaylara-durumlara geliştirilen tepkileri üç̧ alt baslıkta toplayabiliriz; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkiler.

Stres, insan vücudunda bir seri değişime neden olur. Bunlardan bazılarından kişi haberdar olabilirken bazılarını fark etmez bile. Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç̧ duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş̧ olur. Depolanmış̧ yağ̆ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç̧ duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç̧ gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adaleleri gevşer. Merkezi sinir sistemindeki sempatik sinir sistemi uyarılır. Sempatik sinir sisteminin uyarılması sonucu, fizyolojik, bedensel ve psikolojik dolayısıyla sosyal tepkiler ortaya çıkar. Hormon üretimi artar, böylece bedene daha fazla enerji sağlanır. Bu durum vücudun strese karşı verdiği bir tepki yani fizyolojik tepkidir.

Stresi uyarıcı durumlar-olaylarla karşılaşıldığında insanlar çeşitli duygusal tepkiler gösterirler. Sık yaşanan duygular; kaygı, korku, öfke, saldırganlık, üzüntü, suçluluk, pişmanlık, utanç̧, çöküntü, dikkatini toplama ve sürdürmede zorluk, hafıza sorunları ve duygu küntlüğüdür.

Stresle başa çıkmaya ilişkin bir başka bakış̧ açısı da çeşitli kişilik özelliklerinin belli türlerde başa çıkma tepkileri gösterilmesine ortam yarattığı görüşüne dayanır. Bu görüşlerden en yaygını kişiliği açıklayan Beş̧ Faktör Kuramıdır. Söz konusu kurama dayalı olarak yapılan araştırmalar stresle başa çıkma ile çeşitli kişilik özellikleri arasında anlamlı ilişkiler olduğunu yansıtmaktadır.

Folkman ve Lazarus başa çıkma kavramını ve sürecini açıklarken değer biçme (appraisal) kavramından yararlanmışlardır. Geliştirmiş̧ oldukları modelde değer biçme, kişinin olası bir stres yaratıcı ile ilgili yorumu olarak tanımlanmıştır (Folkman ve Lazarus, 1988). Bir başka deyişle değer biçme kişinin iyilik hâli için ortaya çıkan “şeylerin” anlamlılığını değerlendirmedir (Lazarus, 1991).

Stresi ve stresle başa çıkmayı açıklamaya yönelik bir başka görüş ise kişinin bugünkü davranışları üzerinde geçmiş yaşam deneyimlerinin etkisi vurgulanmaktadır. Stresle başa çıkma literatürüne önemli katkıları olan Holmes ve Rahe’nin çalışmalarında izleri görülebilen bu yaklaşıma göre geçmişteki önemli yaşam değişiklikleri bugünkü sıkıntıya uyum sağlamaya yönelik çabaları etkilemektedir.

Stres, bazı duygusal ve davranışsal sonuçlara neden olan uyarıcı bir etken ya da bir duruma verilen kişinin tepkisi olarak tanımlanmaktadır.