YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Stresin Algılanmasını Etkileyen Etmenler

Bu durum ve/veya olayın sahip olduğu bazı özellikler, kişilerin bunlar karşısında kendisi ile ilgili değerlendirmeleri, yaşantının stres yapıcı özelliğini güçlendirebilir. Bu özellikler aşağıda sunulmuştur:

Durumun-olayın yordanabilir olması,

Durumun–olayın kontrol edilebilir olması,

Durumun-olayın zorlayıcı ya da geliştirici olması,

Bir olayın-durumun ardışıklığı–sıklığı,

Durumun-olayın kişinin olmasını istediği durumu engelleyici olması,

Durumun-olayın içsel çatışma yaratıcı etkisi,

Durumun-olayın tehdit edici etkisi,

Durumun-olayın değişimi beraberinde getiriyor olması.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır. Orta düzeyde kaygının işlevine benzer olarak, orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engellerin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girmesi için gerekli olan bedensel ve psikolojik güçten oluşmaktadır.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Stres, insan vücudunda bir seri değişime neden olur. Bunlardan bazılarından kişi haberdar olabilirken bazılarını fark etmez bile. Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş olur. Depolanmış yağ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adeleleri gevşer. Doğru cevap B seçeneğidir.

Başa çıkma kavramı, Lazarus ve Folkman tarafından stresli durumların içsel ve dışsal gereklilik- lerinin üstesinden gelebilmek için kişinin bilişsel (zihinsel) ve davranışsal çabaları olarak tanımlanmıştır. Başa çıkmanın iki temel etkisinden söz edilmektedir. Bunlar, stresli duyguları düzenlemek ve rahatsızlığa neden olan çevre ile rahatsız olan kişinin ilişkisini değiştirmektir.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Birincil değerlendirme, kişinin herhangi bir tehlike ile karşılaşıp karşılaşmadığı, içinde bulunduğu durumun getirebilecekleri ve götürebilecekleri üzerinde durmasıdır.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Kişiliğe özgü başa çıkma kavramıyla, içinde bulunulan koşullardan ve karşılaşılan stres yaratıcı durumun özelliklerinden büyük ölçüde bağımsız olarak, insanların zaman içinde görece tutarlı ve kararlı, diğer bir deyişle kolayca değişmeyen başa çıkma stilleri anlatılmaktadır.

“Canımı sıkan bir şeyler olduğunda kendimi uykuya veririm.” (Sorundan kaçma yönelimli ve kişiliğe özgü başa çıkma)

Doğru cevap D seçeneğidir.

Bir bakış açısına göre stres, bazı duygusal davranışsal sonuçların ortaya çıkmasına neden olan veya aracılık eden bir etken, bir uyarıcı olarak görülmekte iken bir başka bakış açısına göre, bir durum içinde olan bireyin tepkisi olarak ele alınmaktadır.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Stresli durumlarla ilgilenirken erkeklerin alkol, ilaç kullanımı gibi haz almaya yönelik yani sorunla uğraşmaktan kaçmayı içeren yaklaşımları; kadınların ise daha çok sosyal destek aramayı içeren başa çıkma yollarını kullandıkları görülmüştür. Belli özelliklere sahip gruplar; örneğin, kanser teşhisi konmuş kız ve erkek ergenler karşılaştırıldıklarında, başa çıkma stratejileri açısından aralarında fark bulunmuş. Kızların, erkeklerden daha çok ve daha etkili bir biçimde başa çıkma stratejilerini kullandıkları belirtilmiştir.

Üniversite öğrencileriyle yapılan araştırmaların bazılarında stresle başa çıkma açısından cinsiyetler arası fark bulunurken, bazılarında da fark olmadığı belirtilmektedir. Ülkemizde de kız üniversite öğrencilerinin, erkeklerden farklı biçimde problem odaklı başa çıkma yollarını kullandıkları bulunmuştur.

Başa çıkmanın farklı türlerinin hangi durumlarda kullanıldığı, kullanılması durumunda elde edilen sonuçların neler olduğu, belli başa çıkma türlerine yönelmenin ne tür kişilik özellikleriyle bağlantılı olduğu sıklıkla incelenen konulardır. Örneğin; birçok araştırmadan elde edilen bulgulara göre aktif, problem odaklı stratejileri kullanan kişiler daha uyumlu bulunmuştur.

Doğru cevap A seçeneğidir.

İlk 3 maddede yer alan açıklamalar stresin farklı açılardan tanımlarını yansıtmaktadır. IV. maddede yer alan tanım ise kavga terimini açıklamaktadır.

Durumun–olayın kontrol edilebilir olması, yani bireyin stres verici olarak değerlendirdiği durumu-olayı engelleyebiliyor olmasına ilişkin kişisel düşünceleri-yorumları, yaşayacağı stresin derecesini olumlu olarak etkilemektedir. Örneğin; 60 yaşındaki bir çalı şanın emeklilik fikrine kendini hazırlayabiliyor olması, emeklilik sonrası eğer isterse yeni bir işte çalışabileceği düşüncesi, emeklilik döneminin birey için stres yapıcı etkisini azaltabilir. Öte yandan çalıştığı firmanın iflas nedeniyle kapanması durumunda işsiz kalan aynı yaştaki bir başka birey için yaşam daha “stresli’’ görünmektedir.

Stresin yaşanma süresine dayalı olarak kısa süreli (akut) ve süreğen (kronik) stres biçiminde sınıflamak da olasıdır. Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, bireyin sağlığı üzerinde sürekli ve yıkıcı etkileri gözlenmektedir. Stresi işlevi açısından grupladığımızda; (a) yapıcı, (b) yıkıcı stresten söz edebiliriz. Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır. Orta düzeyde kaygının işlevine benzer olarak, orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engellerin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girmesi için gerekli olan bedensel ve psikolojik güçten oluşmaktadır.Olumsuz işlevi içeren yıkıcı stres ise birey için sağlıksız, yararsız ve hatta yıkıcı sonuçları içeren bir yapıdır. Örnek olayda stres kişiyi çözüm aramaya yönlendirdiğinden yapıcı stresi kategorisinde değerlendirilir.

Bireyin iç dünyasından veya sosyal çevresinden kaynaklanan-beslenen stresi tetikleyen olaylara-durumlara geliştirilen tepkileri üç alt başlıkta toplayabiliriz; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkiler.

Fizyolojik tepkiler olarak şunları söyleyebiliriz:

Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş olur. Depolanmış yağ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adeleleri gevşer. A ve B şıklarında yer alan tepkiler strese verilen tepkilerin diğer türleridir. C ve E şıkları stres ya da başka durumlarda verilebilecek tepkilerdir. Özellikle strese özgü tepkiler olarak adlandırılamaz.

A, B, C ve D şıkları  Folkman ve Lazarus’un Stresle Başa Çıkma Modeli altında stresle başa çıkma yaklaşımları arasında yer almaktadır. E şıkkında yer alan yaklaşım ise çatışma yönetimi yaklaşımlarından biridir.

Bu modelde iki tür değerlendirmeden söz edilmektedir ve bunlar birincil-ikincil değerlendirme olarak isimlendirilmiştir. Birincil değerlendirme, kişinin herhangi bir tehlike ile karşılaşıp karşılaşmadığı, içinde bulunduğu durumun getirebilecekleri ve götürebilecekleri üzerinde durmasıdır. Bir başka deyişle birincil değerlendirme kişi için stres verici durumun etkisi ve önemiyle ilgili bir seri düşünce anlamına gelmektedir. B, C, D ve E şıkları ölçme alanındaki değerlendirme çeşitleridir.

Problem odaklı başa çıkma, tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir. Problem odaklı başa çıkma başlığı altında, kendini kontrol altında tutma, sorumluluğunu kabul etme, planlı bir biçimde problem çözme, sorun üzerinde olumlu olarak durma gibi eğilimler yer almaktadır. Bunlardan sorumluluğunu kabul etme, durumun ortaya çıkışında kişinin kendi rolünü/payını/etkisini/katkısını sorgulaması, kendini yeniden gözden geçirmesi ve stresi azaltma etkinliklerini içermektedir. B, C, D şıkları stresle başa çıkma yaklaşımlarının diğer çeşitleridir. E şıkkı ise çatışma yönetimi yaklaşımıdır.

Başa çıkmanın farklı türlerinin hangi durumlarda kullanıldığı, kullanılması durumunda elde edilen sonuçların neler olduğu, belli başa çıkma türlerine yönelmenin ne tür kişilik özellikleriyle bağlantılı olduğu sıklıkla incelenen konulardır. Örneğin; birçok araştırmadan elde edilen bulgulara göre aktif, problem odaklı stratejileri kullanan kişiler daha uyumlu bulunmuştur. Buna karşılık inkâr, zihinsel anlamda durumla ilgili olmama, sorunla yüzleşmekten kaçma gibi kaçınma stratejilerini kullanan kişilerin, stresli yaşam olaylarının ardından uyumsuzluk yaşamış oldukları belirlenmiştir. Son yıllarda yapılan ileriye dönük (prospektif) çalışmalar, başa çıkmanın kişilik değişkenleri ile stresli yaşam olaylarına uyum yapma değişkenleri arasındaki ilişkiye aracılık ettiğini göstermiştir. Diğer şıklardaki değişkenler, stresle mücadelede sağlık durumu, kişilerarası ilişkiler gibi değişkenleri ön plana çıkarmaktadır.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Bunlardan inkâr; durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelmeye çalışma çabalarıdır. Uzak durma ise; stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Kaçma-kaçınma ise yiyerek, içki- sigara içerek, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir.

Lazarus, başa çıkmanın, stresin üç ögesinden biri olduğunu belirtmektedir. Bu ögelerden biri kişinin kendine yönelik bir tehditi algılama süreci olan birincil değerlendirmedir. Kişinin bu tehdite ilişkin neler yapabileceğini
aklına getirmesi ikincil değerlendirmeyi oluşturur. Üçüncü süreç de başa çıkma olarak sözünü ettiğimiz ise bu tepkinin uygulanma sürecidir. Bu süreçlerin çizgisel bir ardışıklık üzerinde kolaylıkla betimlenebilmelerine karşılık Lazarus, kesintisiz bir akış da sergilemediklerini vurgulamaktadır. Bir sürecin sonucu daha sonraki sürecin gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Başa çıkma, bir problem durumu düzenlemek-yönetmek için benimsenen açık-gözlenebilen ve örtük-gözlenemeyen davranışları içermektedir. Kişilik ise karakteristik davranış örüntülerini, zaman içinde ve farklı durumlardaki yaşantıları yansıtan bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tanımlardan yola çıkarak, kişilik ve başa çıkma kavramlarını problem durumla bağlantılı etkinlikler olarak ele aldığımızda, bu iki kavramın en üst düzeyde çakıştıklarını söyleyebiliriz.

Diğer şıklarda yer alan kavramlar modele ait diğer kavramlardır.