YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I

Durumun-olayın içsel çatışma yaratıcı etkisi, yani kişilerin karşılaştıkları durumların hiç isteme­dikleri seçeneklerden birini seçmeyi ya da bir seçim yaparken çok sevdikleri bir seçenekten vazgeçmeyi gerektirmesi durumlarında da stres çıkar gelir. Bu gibi durumları yansıtan atasözlerimiz de bulunmaktadır; “Aşağı tükürsen sakal, yukarı tükürsen bıyık” gibi. Bir yaşlının fiziksel güçlerinin belirgin biçimde azalması, hastalanması nedeniyle yıllardır yaşadığı evde artık “istediği gibi” kendi başına yaşa­mını sürdürememesi, ortamını değiştirmek zorun­da kalması ya da yanında birinin yaşamasına onay vermesi durumunda yaşadığı ikilem (çatışma) ve stres örneğinde olduğu gibi. Doğru yanıt A’dır.

Stresin yaşanma süresine dayalı olarak kısa süre­li (akut) ve süreğen (kronik) stres biçiminde sınıf­lamak da olasıdır. Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağ­lantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Sü­reğen stresin kısa süreli olana göre, bireyin sağlığı üzerinde sürekli ve yıkıcı etkileri gözlenmektedir.

Stresi işlevi açısından grupladığımızda; (a) yapıcı, (b) yıkıcı stresten söz edebiliriz.

Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamı­nın devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevi­ni yansıtmaktadır. Orta düzeyde kaygının işlevine benzer olarak, orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engelle­rin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girmesi için gerekli olan bedensel ve psiko­lojik güçten oluşmaktadır. Olumsuz işlevi içeren yıkıcı stres ise birey için sağlıksız, yararsız ve hatta yıkıcı sonuçları içeren bir yapıdır. Doğru yanıt B’dir.

Stresi uyarıcı durumlar-olaylarla karşılaşıldığında insanlar çeşitli duygusal tepkiler gösterirler. Sık ya­şanan duygular; kaygı, korku, öfke, saldırganlık, üzüntü, suçluluk, pişmanlık, utanç, çöküntü, dikkatini toplama ve sürdürmede zorluk, hafıza sorunları ve duygu küntlüğüdür. Bu duygulardan bir kısmı stresi uyaran olay ve durum dışında kişinin yaşadığı fizyolojik tepkileri fark etmesi ile de oluşur. Örneğin; sürekli kalp çarpıntısı, her an bir şey olacakmış gibi içinde kötü bir his yaşayan, ağzı kuruyan, sürekli tuvalete taşı­nan kişi, bunların bir hastalığın belirtisi olduğunu düşünüp daha da “strese girer”. Yukarıdaki açıklamalar, stresin ürünü olan fizyolojik değişimlerin psikolojik tepkileri tetiklemesi, kişinin bunu algılaması ve de­ğerlendirmesi ile yeni bir stres kaynağına dönüşebildiğini yansıtmaktadır. Bu da stresin döngüsel biçimde çoğalabilen bir yönü olduğunu anlamamızı sağlar. Doğru yanıt D’dir.

Birincil değerlendirmede, kişinin karşılaştığı durumu ay­rıntıları ile incelemesi, durumun o an için ve ge­lecekte ortaya çıkabilecek sonuçlarını netleştirme çabası baskındır. Kişinin içinde bulunduğu durum­la ilgili eylem planı yapması bir sonraki basamakta yani ikincil değerlendirmede gerçekleşmektedir. Bu ayrım yapıldıktan sonraki aşama, eylem aşamasıdır. Yani kişilerin stres yaratan durumla ilgili tüm duy­gusal ve davranışsal tepkileri, bir başka deyişle başa çıkma stratejileri ve/ya yollarıdır. Doğru yanıt B’dir.

İnsanların stres durumlarında gösterdikleri tep­kilere bakarsak, bazı insanların da bu durumun iç dünyalarında yarattığı etkilerle uğraştıklarını ve özellikle olumsuz etkileri azaltmaya yöneldiklerini görürüz. Duygu odaklı başa çıkma olarak isim­lendirilen bu yaklaşım tarzında, başarılı biçimde düşünmekten kaçındığımız tehdit, geçici bir sürey­le de olsa bizi bunaltmaz. İnkâr ve sorundan uzak durma, kişiye daha sakin bir biçimde soruna yak­laşma fırsatı verdiği için psikolojik stresi kontrol etmede güçlü tekniklerdir.

Problem odaklı başa çıkma başlığı altında, kendini kontrol altında tutma, sorumluluğunu kabul etme, planlı bir biçimde problem çözme, sorun üzerinde olumlu olarak durma gibi eğilimler yer almaktadır. Bunlardan sorumluluğunu kabul etme, durumun ortaya çıkışında kişinin kendi rolünü/ payını/etkisini/katkısını sorgulaması, kendini yeni­den gözden geçirmesi ve stresi azaltma etkinlikle­rini içermektedir. Doğru yanıt C’dir.

Amerika’ da eşin ölümü, işini kaybetme veya ilk kez ana-baba olma gibi önemli yaşam olayla­rı ile karşılaşan 18-65 yaş arasındaki 2300 kişinin kullandıkları başa çıkma stratejileri ile ilgili olarak yapılan bir araştırma ki­şilerin şu üç temel stratejiden birini kullandıklarını göstermiştir:

Kişilerin yaygın biçimde kullandıkları bu temel stratejiler aşağıda biraz daha somutlaştırılmıştır:

Sorunu çözmeye yönelik olarak; içinde bulundukları durumda değişiklik arayışına girmek, ken­di gereksinimleriyle, diğerlerinin gereksinimleri arasında uzlaşma arayışına girmek, içinde bulun­dukları durumla ilgili olan kişilerle bu durumu konuşmak, başa çıkma sürecine katkıda bulunacak yeni kişisel kaynakları sağlama anlamında duruma yeni özellikler katmak. Doğru yanıt B’dir.

Kişiliğe özgü başa çıkma kavramıyla, içinde bulunulan koşullardan ve karşılaşılan stres yaratıcı durumun özelliklerinden büyük ölçüde bağımsız olarak, insanların zaman içinde görece tutarlı ve kararlı, diğer bir deyişle kolayca değişmeyen başa çıkma stilleri anlatılmaktadır. Bu özelliğimizden kendimiz haberdar olabildiğimiz gibi, bizi yakın­dan tanıyan kişiler de bu özelliğimizi farkedebilir­ler. Ayrıca stresle başa çıkarken yukarıda açıklanan birden çok başa çıkma yolunu davranışımızla sergi­leyebiliriz. Doğru yanıt C’dir.

Araştırmacılar bilgi almaya istekli kişilerin psi­kolojik belirtilerinin azalmamasını ve sağlıklarını korumada pasif olmayı yeğlemelerini şu şekilde açıklamaktadırlar: Bilgi almaya istekli kişiler, tehdit edici bilgiyi almaktan kaçınamamaları yüzünden, daha sık tıbbi hizmet almakta ve böylece yaşadıkları stresi azaltabilmektedirler. Kısa vadede bu yapıda­ki kişilerin davranışları, tıbbi personelden hastalık, tedavisi ve sonuçları gibi bilgileri sık sık talep etme açısından rahatsız edici olabilmelerine karşılık, uzun vadede sağlıklarını koruma açısından daha işlevsel olmaktadır. Örneğin, jinekoloji hastaları üzerinde yapılan bir araştırma bilgi almaya istekli kadınların düzenli olarak smear testi yaptırdıkları ve daha sık göğüs kanseri taraması yaptırdıklarını göstermiştir. Böylece bu yapıda olan kişilerin erken teşhis şans­ları yükselmektedir. Doğru yanıt B’dir.

Stres, yaşam içinde farklı düzeylerde karşılaşılan ve kaçınılması mümkün olmayan bir durumdur. Var olan çalışmaların ışığında, başa çıkmanın karmaşık ve dinamik bir yapı içerdiğini söyleyebiliriz. Odaklaş­maya göre, farklı isimler alan başa çıkma tepkileri, içinde yaşanılan olayın boyutlarındansa, kişinin bu du­rumla ilgili değerlendirmelerinden büyük ölçüde etkilenmektedir. Bir başa çıkma yolunun diğerlerinden üstün olduğunu söylemenin artık çok anlamlı olmadığı görülmektedir. Başa çıkmanın o durumla ilgili olarak, kişinin daha sonraki duygu, düşünce ve davranışlarını etkilediği artık bilindiğine göre, işlevselliği, çok daha önemli bir yanı olarak ortaya çıkmaktadır. Doğru yanıt D’dir.

Bireyin stres verici olarak değerlendirdiği bir olay ve durumla ilgili başa çıkma mekanizmalarını dev­reye sokarken, ardından benzer ya da farklı türde yoğunlukta stres kaynakları ile karşılaşması da stresi algılama biçimi de stresin algılanan derecesini etki­ler. Bu etki de bir olayın-durumun ardışıklığı-sıklığı ile ilgilidir.

Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamı­nın devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevi­ni yansıtmaktadır. Orta düzeyde kaygının işlevine benzer olarak, orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engelle­rin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girmesi için gerekli olan bedensel ve psiko­lojik güçten oluşmaktadır. A şıkkı 12 ay olmalı, b şıkkındaki örnek yaşamın basit gerilimleri ile ilgilidir, d şıkkı stresin yapıcı yönü de vardır, e şıkkı yıkıcı stres tamamen zararlı strestir.

Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş olur. Depolanmış yağ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adeleleri gevşer. Parasempatik sistem yavaşlar ve bununla beraber rahatlama ve gevşeme gerçekleşir. Dikkat toplamada zorluk yaşanır fakat bu strese verilen patolojik tepkiler arasındadır.

Psikanalitik Yaklaşımın kurucusu Freud tarafından kişilik ve başa çıkma eş değer bir kavram olarak ele alınmıştır (Akt. Suls ve David, 1996). Psikanalitik Yaklaşımda kişilik, libidinal gereksinimleri güvenli bölgede tutmak için oluşturulan başa çıkma meka­nizmalarından oluşan bir kavram olarak ele alın­maktadır.

ikincil değerlendirme ise “Bu sorunla başa çıkmak için gerekli becerilere sahip miyim?” sorgu­lamasında olduğu gibi durumla etkili bir biçimde uğraşmak için kişinin kaynakları ve pozisyonuyla il­gili bir seri biliş olarak görülmektedir.

İkincil değerlendirmede birey, yarara ilişkin olasılıkları yükseltmek, zararı önlemek veya onların üstesinden gelmek için yapılabilecek bir şeyler olup olmadığını belirlemek için var olan kaynakları ve durumları değerlendirir. Lazarus (1991) ikincil de­ğerlendirmenin üç ögesinden söz etmektedir. Bun­lar; (a) kişinin kendine veya başkalarına yönelttiği suçlama veya güven, (b) başa çıkma potansiyeli ve (c) geleceğe ilişkin beklentilerdir. Bir durumla karşı­laştığında kişi, bu ögeleri kullanarak değerlendirme yapar.

Stresli durumlarla ilgilenirken erkeklerin alkol, ilaç kullanımı gibi haz almaya yönelik yani sorunla uğraşmaktan kaçmayı içeren yaklaşımları; kadınla­rın ise daha çok sosyal destek aramayı içeren başa çıkma yollarını kullandıkları görülmüştür. Bazı çalışmalarda ise erkeklerin sıklıkla problem çözme gibi başa çıkma stratejilerini kullandıkları, kadınların ise duyguları­nı anlatma gibi içini boşaltmaya yönelik başa çıkma stratejilerini kullandıkları iddia edilmektedir (Akt. Chang, 1996). Ülkemizde de kız üniversite öğrencilerinin, erkeklerden farklı biçim­de problem odaklı başa çıkma yollarını kullandıkla­rı bulunmuştur

Araş­tırma bulguları, normallerin kaygılı ve abartılı de­neklerden anlamlı olarak daha az kaçınmayı içeren başa çıkma stratejilerini kullandıklarını göstermiş­tir. Yine normallerin diğer iki grupta yer alanlara göre, sosyal destek aramayı daha az kullandıkları bulunmuştur. Üç grup arasındaki karşılaştırmada, normaller abartılılardan daha çok, ama kaygılılar­dan daha az duygularını boşaltmaya yönelmişler­dir. Bu araştırmada cinsiyetler açısından da başa çıkma stratejileri arasında fark bulunmuştur. Ka­dınlar daha çok sosyal destek aramaya yönelirken, erkekler kaçınmacı haz almacılığı daha çok kullan­ma eğiliminde bulunmuşlardır

Araştırma sonuçları, bilgi almak isteyenlerin bilgiden kaçınanlardan daha hafif şiddetteki sağlık sorunları ile ilgili olarak doktora başvurduklarını, bilgi almak isteyenlerin, bilgiden kaçınanlarla kar­şılaştırıldıklarında rahatsızlık, işlevsizlik ve huzur­suzluk açısından eşit düzeylerde olduklarını göster­miştir. Doktorlarını ziyaretlerinin ardından geçen bir hafta boyunca bilgi almaya istekli olmayan gru­ba göre, bilgi almaya istekli olan grup, hem fizik­sel hem de psikolojik belirtilerinde daha az azalma olduğunu belirtmişlerdir. Bilgi almaya istekli kişiler, tehdit edici bilgiyi almaktan kaçınamamaları yüzünden, daha sık tıbbi hizmet almakta ve böylece yaşadıkları stresi azaltabilmektedirler.

.

Yakın ilişkilerde etkili sosyal destekle ilgili başa çıkma, ölümcüllüğü, zihinsel ve fiziksel bozulma risklerini azaltmaktadır. Buna karşılık uyumsuz veya kaçınmacı türde başa çıkma stillerinin psikolojik sağlığı olumsuz olarak etkilediği saptanmıştır.

Başa çıkma stratejilerinin evlilikle ilgili doyumu ve mutluluğu yordadığı saptanmıştır. Olumlu yak­laşım içeren başa çıkma ile etkili problem çözme­nin evlilik doyumunu yükselttiği, ancak problem çözme etkinliklerinden kaçmanın evlilikle ilgili rahatsızlıklara sıklıkla yol açtığı belirtilmektedir.