YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 3

Öfke düzeyini azaltmaya ya da öfke kontrolünü yükseltmeye yönelik programlar ağırlıklı olarak bireylerin öfke duygularını ve öfkelerini tetikleyen durumları fark etmelerini içerir. Hangi durumlarda nasıl öfkelendiklerini fark eden bireylere, kendilerini sakinleştirme, derin nefes alma, gevşeme teknikleri öğretilir. Böylece öfke düzeylerini azaltmaları sağlanmaya çalışılır. Öfke kontrolü programlarında yer alan tekniklerden biri de fiziksel egzersizdir. Fiziksel egzersiz yapmak, pek çok olumlu duygunun artmasında ve olumsuz duygunun azalmasında olduğu gibi öfkeyi azaltmada da etkili bir yöntemdir. Yaşlı bireylerin öfke, kaygı, depresyon, uyku bozuklukları gibi sorunları için önerilen yöntemlerden biri de yogadır. İlaç tedavisi ise kaygı bozukluklarında kullanılmaktadır.

Kaygı yaratan durumlarla başa çıkmada kullanılan stratejiler; problem odaklı ve duygusal odaklı olmak üzere ikiye ayrılabilir. Problem odaklı başa çıkmada birey, kaygı yaratan durumu değiştirmek ve etkilerini azaltmak için neler yapabileceği üzerinde durur ve harekete geçer. Başka bir ifadeyle bu başa çıkma tarzında birey durumu değiştirmeye ve sorunu ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. İnançlar, sosyal etkinlikler ve psikoterapi kaygıyla başa çıkmada kullanılan diğer yöntemlerdir.

Kaygı bozuklukları ile ilgili olarak yapılan çalışmalar, kadınlarda ve huzurevinde kalan yaşlılarda kaygı bozukluklarının daha fazla görüldüğünü ortaya koymaktadır. Bu bağlamda bu iki grubun kaygı ve kaygı bozuklukları açısından daha fazla risk altında olduğunun bilinmesi önemlidir. Fiziksel egzersiz yapmak ise kaygı düzeyini azaltmaya yardımcı olmaktadır.

Öfkeyi, engellenme ve bireyin kendini tehdit altında hissettiği durumlarda, kendini koruma ya da isteklerini yerine getirmeye yönelik tepkilere neden olan bir duygu olarak tanımlamak mümkündür. Öfke, bireyin engellemelere karşı koyması, kendi haklarını koruması ve diğer insanlara uygun mesajlar gönderebilmesi için gereklidir. Hem fizyolojik hem de duygusal unsurları içeren öfke, genelde ikiye ayrılmaktadır: Durumluk öfke ve sürekli öfke. Durumluk öfke, yoğunluğu ve varlığı duruma göre değişiklik gösteren, rahatsızlık ve gerilim duygusu ile ilişkili olan öfkedir. Sürekli öfke ise, bireyin sürekli yüksek seviyede öfkeli olması, çok fazla şeyin öfkesini tetiklemesi ve öfke durumlarına kışkırtıcı tepkiler vermesidir.

Öfke, durumsal, fizyolojik ve ruhsal pek çok unsuru içine alan karmaşık bir süreci ifade etmektedir. Bundan dolayı da pek çok durum öfkenin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi öfke engellenme, hoş olmayan bir duruma ya da uyarıcıya maruz kalma, kendini tehdit altında hissetme, kişisel haklara ve benliğe saygı gösterilmemesi gibi durumlarda ortaya çıkabilmektedir. Bunun yanı sıra özellikle kalp hastalıkları gibi sağlık problemleri, çeşitli gelişimsel, duygusal, zihinsel ya da öğrenme bozuklukları, mükemmeliyetçilik gibi bazı kişilik özellikleri öfkeye neden olabilmektedir. Ayrıca model alma, hoşnutsuzluk, kötülük içeren davranışlar da öfkeyi ortaya çıkarmaktadır. İfade edilen beklentinin gerçekleşmesi durumunda ise öfke yaşanması beklenen bir durum değildir.

Kaygının fiziksel belirtileri arasında kalp basıncı ve atışında artış, aşırı yorgunluk, solunumun artması, mide bulantısı, karın ağrısı, baş dönmesi, görüntünün bulanması, ağız kuruluğu, kasların gerilmesi, kalp çarpıntısı, kızarma, kusma, uyuşma, terleme ve göz bebeklerindeki genişleme sayılabilir. Unutkanlık ise kaygının bilişsel belirtilerindendir.

Kaygının davranışsal belirtileri arasında kaçınma, ağlama ya da çığlık atma, tırnak yeme, sesin titremesi, kekeleme, dudakların titremesi, yutkunma, hareketsizleşme, seyirme, parmak emme, göz temasından kaçınma, fiziksel yakınlık, çeneyi sıkma ve yerinde duramama sayılabilir. Seçeneklerde geçen unutkanlık ve aptal görünme düşüncesi kaygının bilişsel belirtilerini oluştururken karın ağrısı ve kusma fiziksel belirtileridir.

Kaygı bozuklukları diğer gruplara göre yaşlı grupta oldukça düşük oranda görülmektedir. Bununla birlikte yaşlılarda sık rastlanan psikiyatrik bozukluklardan biri, kaygı bozukluğudur. Yaşlı nüfusta kaygı bozukluklarının görülme oranı %5-10’dur ve en sık görülen kaygı bozukluğu, yaygın anksiyete bozukluğudur. Kaygı bozuklukları çoğunlukla erken yaşlarda başlar. Yani yaşlılık döneminde ortaya çıkan kaygı bozukluğu, bireyin yaşlanmasıyla ortaya çıkmış bir durum olmayabilir. Bazı bireyler, kişilik özellikleri açısından kaygılı olmaya daha meyillidirler.

Problem odaklı başa çıkmada birey, kaygı yaratan durumu değiştirmek ve etkilerini azaltmak için neler yapabileceği üzerinde durur ve harekete geçer. Başka bir ifadeyle bu başa çıkma tarzında birey durumu değiştirmeye ve sorunu ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. Bu yöntemi kullanan bireylerin, sorun sırasında ve sonrasında daha düşük depresyona sahip oldukları belirtilmektedir.

Boş zamanların değerlendirilmesi kaygı düzeyini düşüren bir faktördür. Bir baş etme stratejisi olarak egzersizlerden yararlanma ve spor yapma da kaygıyı düşürmede yardımcı olabilmektedir. Her iki durumda da sosyal etkinliklerden yararlanma aracılığı ile kaygının düşürülmesi söz konusudur.

Öfke kontrolü programlarında yer alan tekniklerden biri de fiziksel egzersizdir. Fiziksel egzersiz yapmak, pek çok olumlu duygunun artmasında ve olumsuz duygunun azalmasında olduğu gibi öfkeyi azaltmada da etkili bir yöntemdir. Yaşlı bireylerin öfke, kaygı, depresyon, uyku bozuklukları gibi sorunları için önerilen yöntemlerden biri de yogadır. Örneğin Halpern ve arkadaşları (2014) yaptıkları bir çalışmada, yoganın yaşlı bireylerin uyku kalitelerini ve yeterliliğini artırdığını; yorgunluk, depresyon, kaygı, stres, tansiyon ve öfke düzeylerini azalttığını bulmuşlardır. Yoga, yaşlı bireylerin psikolojik sağlıklarını (öfke, kaygı, depresyon, iyi oluş, öz yeterlilik vb. alanlarında) geliştirmektedir.

Yaşlılarda ölüm kaygısının yüksek olmasının gerekçeleri arasında onların yaşlarının ilerledikçe kendilerini ölüme daha yakın hissetmeleri, bununla beraber çeşitli hastalıklara maruz kalmaları ve duygusal olarak kendilerini zayıf hissetmeleri ve geçmişe bakınca pişmanlık duyabilecekleri yaşantılarının olması sayılabilir. Ancak yaşın ilerlemesi ile ölüm kaygısının azalması yaşlıların ölüm kaygısının yüksek olmasına bir gerekçe olarak görülemez.

Kaygı bozuklukları çoğunlukla erken yaşlarda başlar. Yani yaşlılık döneminde ortaya çıkan kaygı bozukluğu, bireyin yaşlanmasıyla ortaya çıkmış bir durum olmayabilir. Bazı bireyler, kişilik özellikleri açısından kaygılı olmaya daha meyillidirler. Kaygı bozukluğu olan hastalar incelendiğinde, bu kişilerin hastalık öncesinde, sosyal ortamlarda kaygı duyma, çekingenlik, gerginlik, eleştirilmeye aşırı duyarlılık, bağımlılık, olgunlaşmama, histeri, utangaçlık, suçluluk hissi ve içe dönüklük gibi özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Bu bağlamda, yaşlı bireylerde ortaya çıkan kaygı bozukluklarını kişilik özelliklerine dayandırmak da mümkündür.

Öfkeyi, engellenme ve bireyin kendini tehdit altında hissettiği durumlarda, kendini koruma ya da isteklerini yerine getirmeye yönelik tepkilere neden olan bir duygu olarak tanımlamak mümkündür. Tanımda da görüldüğü üzere aslında öfke, bireyin engellemelere karşı koyması, kendi haklarını koruması ve diğer insanlara uygun mesajlar gönderebilmesi için gereklidir.

Bastırılan, dışa vurulmayan ancak içten içe varlığını sürdüren öfke düşmanlık olarak ortaya çıkabilir. Beklenmedik bir anda kontrolsüz ve abartılı bir şekilde ifade edilmesine neden olabilir. Ayrıca ö enin sürekli biriktirilmesi ve içe atılması; migren, hazımsızlık, gastrit, ülser gibi psikosomatik rahatsızlıklara, kronik kalp hastalıkları, hipertansiyon gibi kalp-damar hastalıklarına; keyifsizlik, hiçbir şeyden zevk alamama ve depresyon gibi olumsuz durumlara neden olabilmektedir.

Hem fizyolojik hem de duygusal unsurları içeren öfke, genelde ikiye ayrılmaktadır: Durumluk öfke ve sürekli öfke. Durumluk öfke, yoğunluğu ve varlığı duruma göre değişiklik gösteren, rahatsızlık ve gerilim duygusu ile ilişkili olan öfkedir. Örneğin; bir kamu kuruluşunda işiniz var ve mesai saatinin bitmesine oldukça az bir süre kalmış. Aceleyle evraklarınızı ilgili birimlere yetiştirmeye çalışıyorsunuz ancak kalabalık bir koridorda iki üç kişi neşeli bir biçimde sohbet ediyor. Geçişi engelledikleri için diğerleri gibi siz de beklemek zorunda kalıyorsunuz, sıkışıklık arttıkça artıyor ancak onlar konumlarını değiştirmiyorlar. Buradaki gibi belirli bir durumda ortaya çıkan öfke, durumluk öfkeyi ifade etmektedir.

Sürekli öfke ise, bireyin sürekli yüksek seviyede öfkeli olması, çok fazla şeyin öfkesini tetiklemesi ve öfke durumlarına kışkırtıcı tepkiler vermesidir . Diğerlerini öfkelendirmeyecek durumlarda kolayca öfkelenen, hemen her şeye öfkelenen, hep öfkeli olan insanlar için sürekli öfke düzeylerinin yüksek olduğu söylenebilir.

Öfke bireylerin kendilerini tehdit altında hissettikleri, kötülük içeren davranışlara maruz kaldıkları durumlarda ortaya çıkmaktadır.

Bazı ruh sağlığı bozukluklarında olduğu gibi fizyolojik hastalıklar da öfke ve saldırgan davranışları içerebilmektedir. Yaşlılıktaki en önemli bozukluklardan olan demansta; yaşlıda, reddedicilik, küfür etme, çığlık atma, sözel cinsel taciz, genel huzursuzluk, sürekli başka yere gitme çabası, engellenince saldırganlaşma, itme, tükürme, tekmeleme, ısırma, vurma gibi ajite davranışlar görülebilmektedir.

Kaygı, kaçma, kaçınma, korku, endişe, sıkıntı gibi bireyin iç ve dış etkenlere karşı verdiği tepkilerden biridir. Bu duygular bireyin yaşam çabasına destek olur ancak çok şiddetli ve sürekli hâle gelirse günlük yaşamı engelleyebilir.