YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 9

Stres, insan vücudunda bir seri değişime neden olur. Bunlardan bazılarından kişi haberdar olabilirken bazılarını fark etmez bile. Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç̧ duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş̧ olur. Depolanmış̧ yağ̆ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç̧ duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç̧ gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adaleleri gevşer. Merkezi sinir sistemindeki sempatik sinir sistemi uyarılır. Sempatik sinir sisteminin uyarılması sonucu, fizyolojik, bedensel ve psikolojik dolayısıyla sosyal tepkiler ortaya çıkar. Hormon üretimi artar, böylece bedene daha fazla enerji sağlanır. Bu durum vücudun strese karşı verdiği bir tepki yani fizyolojik tepkidir.

Stresi uyarıcı durumlar-olaylarla karşılaşıldığında insanlar çeşitli duygusal tepkiler gösterirler. Sık yaşanan duygular; kaygı, korku, öfke, saldırganlık, üzüntü, suçluluk, pişmanlık, utanç̧, çöküntü, dikkatini toplama ve sürdürmede zorluk, hafıza sorunları ve duygu küntlüğüdür.

Stresle başa çıkmaya ilişkin bir başka bakış̧ açısı da çeşitli kişilik özelliklerinin belli türlerde başa çıkma tepkileri gösterilmesine ortam yarattığı görüşüne dayanır. Bu görüşlerden en yaygını kişiliği açıklayan Beş̧ Faktör Kuramıdır. Söz konusu kurama dayalı olarak yapılan araştırmalar stresle başa çıkma ile çeşitli kişilik özellikleri arasında anlamlı ilişkiler olduğunu yansıtmaktadır.

Folkman ve Lazarus başa çıkma kavramını ve sürecini açıklarken değer biçme (appraisal) kavramından yararlanmışlardır. Geliştirmiş̧ oldukları modelde değer biçme, kişinin olası bir stres yaratıcı ile ilgili yorumu olarak tanımlanmıştır (Folkman ve Lazarus, 1988). Bir başka deyişle değer biçme kişinin iyilik hâli için ortaya çıkan “şeylerin” anlamlılığını değerlendirmedir (Lazarus, 1991).

Stresi ve stresle başa çıkmayı açıklamaya yönelik bir başka görüş ise kişinin bugünkü davranışları üzerinde geçmiş yaşam deneyimlerinin etkisi vurgulanmaktadır. Stresle başa çıkma literatürüne önemli katkıları olan Holmes ve Rahe’nin çalışmalarında izleri görülebilen bu yaklaşıma göre geçmişteki önemli yaşam değişiklikleri bugünkü sıkıntıya uyum sağlamaya yönelik çabaları etkilemektedir.

Stres, bazı duygusal ve davranışsal sonuçlara neden olan uyarıcı bir etken ya da bir duruma verilen kişinin tepkisi olarak tanımlanmaktadır.

Stresin algılanmasını etkileyen etmenlerden biri de durumun tehdit edici etkisinin olmasıdır. Durumun-olayın tehdit edici etkisi, yani bu olayı-durumu yaşayarak bireyin yaşamayı beklediği olası hasar tahminleri de stresi şekillendiren bir etmendir. Bu hasar-kayıp tahmini nesnel olmak durumunda değildir. Yani gerçekten de bir hasar ya da kayıp yaşanmasının kaçınılmaz bir gerçek olması da gerekmez. Kişinin zihninde oluşan, yani onun hayal gücüyle oluşan, öznel yani sübjektif olan olası hasara ilişkin değerlendirmeler de stres kaynaklarıdır.

Stresi işlevi açısından gruplandırıldığında yapıcı ve yıkıcı stres olarak ikiye ayrılır. Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır.

Stresi tetikleyen unsurlar açısından ele alındığında beş stres türü olduğu söylenebilir. Bunlar; gündelik hayatın basit gerilimleri, iş/okul/aile hayatından kaynaklananlar, fiziksel çevreden kaynaklananlar, ergenlik dönemindeki duygusal ve fiziksel değişimden kaynaklananlar ve travmatik yaşantılardan kaynaklanan strestir.

Strese verilen tepkiler üç başlık altında toplanabilir. Bunlar; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkilerdir. Fizyolojik tepki insan vücudunda bir seri değişime neden olur. Uyku problemi, iştahta artma ya da azalma, sürekli yorgunluk vb. buna örnektir.

İnkâr, durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelme çabalarıdır. Uzak durma, stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Sosyal destek arama, kişinin hissettiği duygular hakkında birileriyle konuşması, deyim yerindeyse içini boşaltmasıdır. Yüzleştirici başa çıkma, probleme neden olan kişiye ya da kişilere öfkenin aktarılmasıdır. Kaçma-kaçınma ise yiyecek, içki, sigara, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir. Gamze’nin yaşadığı durum da tam olarak buna bir örnektir.

Stresle başa çıkma konusunda en yaygın olarak kullanılan Folkman ve Lazarus’un geliştirmiş oldukları modelde başa çıkma çabaları, problem odaklı ve duygu odaklı olmak üzere iki grup altında toplanmıştır. Problem odaklı başa çıkma, tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Problem odaklı başa çıkma başlığı altında ise, kendini kontrol altında tutma, sorumluluğunu kabul etme, planlı bir biçimde problem çözme, sorun üzerinde olumlu olarak durma gibi eğilimler yer almaktadır.

Kişiliğe özgü başa çıkma kavramıyla, içinde bulunulan koşullardan ve karşılaşılan stres yaratıcı durumun özelliklerinden büyük ölçüde bağımsız olarak, insanların zaman içinde görece tutarlı ve kararlı, diğer bir deyişle kolayca değişmeyen başa çıkma stilleri anlatılmaktadır. Ayrıca stresle başa çıkarken yukarıda açıklanan birden çok başa çıkma yolunu davranışımızla sergileyebiliriz. “Canımı sıkan bir şey olduğunda uyurum” diyen bir kişi de sorunlardan kaçma yönelimlidir ve kişiliğe özgü başa çıkma durumlarına örnektir.

Lazarus ikincil değerlendirmenin üç ögesinden söz etmektedir. Bunlar; (a) kişinin kendine veya başkalarına yönelttiği suçlama veya güven, (b) başa çıkma potansiyeli ve (c) geleceğe ilişkin beklentilerdir.

Yaş grubu le açık bir yakınlık kurma: Yaşlıların, sonrak nesillere uyum yapmaları
zor olduğundan, kendi yaşıtlarıyla yakınlık kurmaları beklenir. Onların zamanları
çoktur, birbirlerini dinleyecek kadar vakitleri vardır. Sonrak nesillerin onlara bu
kadar zaman ayırmaları zor olur.

Örneğimizde Şefika Hanım, resim kursuna devam ederek kendini sergileme, yardım alma ve öğrenme ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

Öz belirleme kuramına göre; insanlar, evrensel olarak özerklik, yetkinlik ve ilişkili olma şeklinde ifade edilen üç temel psikolojik ihtiyaca sahiptir. Bu ihtiyaçlardan özerklik, bireyin kendi eylemlerini başlatması ve seçim yapması; yetkinlik ihtiyacı, bireyin çevresini iyi bir şekilde etkileme isteği; ilişkili olma ihtiyacı ise bireyin başkaları şle bağlantılı olma ihtiyacıdır.

Özer (2001) tarafından yapılan araştırmada, huzurevinde yaşayan yaşlıların aile ortamında yaşayanlara göre öz bakım gücünün daha fazla olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Toplulukçu kültürleri bireyci kültürlerden ayıran temel özellik, toplulukçu kültürlerde kişinin kendisinin bağımsız bir birey olarak değil; aile, kavim, ulus benzeri bir grubun parçası olarak görmesidir.