YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 6

Bedensel aktivitelerde bulunarak stresin üstesinden gelme durumu fiziksel yönelimli başa çıkma durumunu yansıtır. Soruda yer alan tarımla uğraşma, çiçek bakımı ile uğraşma, banka işlemlerini takip etme, alışveriş yapma gibi durumların her biri bedensel aktivitelere dayalıdır.

Yaşlılarla ilgili araştırmalarda zihinsel olarak dinamik-aktif olan yaşlıların yaşam kalitelerinin de yaşam doyumlarının da yüksek olduğu, stresleriyle de daha etkili biçimde başa çıktıklarını yansıtmaktadır. Bilişsel yönelimli başa çıkmayı yansıtan bu bilgiler, yaşlılarla çalışan profesyonellere de önemli ipuçları vermektedir. Örneğin; huzurevlerinde yaşlılara bilgisayar, akıllı telefon ve internet (kullanma) kursu gibi etkinlikler düzenleme, yaşlıların bilişsel olarak canlı olmalarına ortam yaratacaktır.

Huzurevinde yaşayan yaşlıların bilişsel işlev ve günlük yaşam etkinliği düzeylerinin incelendiği çalışmada da; telefonu kullanabilme, yiyecek ve giysi alışverişi yapabilme, yemek hazırlama, ev işleri yapma, parayı çekip çevirme, kullandığı ilaçlarını tanıma ve kullanabilme gibi günlük yaşam etkinliklerindeki bozulmanın, bilişsel bozukluğu olan yaşlılarda daha yüksek düzeyde görüldüğü gözlenmiştir. Huzurevinde kalan yaşlıların beslenme, fiziksel, sosyal aktivite gibi günlük alışkanlıklarının, sağlıkla ilişkili davranışlarının ve kronik sağlık sorunlarının belirlenmesini amaçlayan bir araştırmada, veri grubundaki yaşlıların yarıya yakınının yaşamları boyunca düzenli olarak hiç bir fiziksel egzersiz yapmamış oldukları saptanmıştır. Huzurevi sakinlerinin kiloları arttıkça fiziksel bağımlıklarının da arttığı, depresyonun sürekli ilaç kullananlarda, sürekli kullanmayanlara göre yüksek olduğu saptanmıştır. Kronik sağlık sorunu nedeniyle ilaç kullanan yaşlılarda depresyon görülme sıklığının da yüksek olduğu belirtilen bir diğer bulgudur. Huzurevinde kalan yaşlılarla yapılan başka bir araştırmada ise, 65-85 yaş arası yaşlılara fiziksel bir aktivite olarak verilen dans eğitiminin, yaşlıların bellek performansına, benlik saygısına ve yaşam kalitesine olumlu katkı sağladığı saptanmıştır. Araştırma sonuçlarından da görüldüğü gibi, yaşlıların günlük yaşam aktivitelerini yerine getirmeleri, kısa süreli de olsa fiziksel egzersizler yapmaları, onları stresten ve hastalıktan koruyucu özellik göstermektedir. E seçeneğinde yer alan sosyal ortamda bulunan yaşlıların yalnızlık çekmemesi doğru değildir. Çünkü bireyler sosyal ortamlarda kendilerini yalnız hissedebilirler.

Evde ve kurumda bakılan yaşlıların karşılaştırıldığı bir başka çalışmada da her iki grup arasında psikiyatrik tanı, depresif belirti şiddeti ve bilişsel işlev düzeyleri açısından fark bulunmamıştır. Ancak özellikle ekonomik durumu kötü olan ve huzurevinde kalış süresi daha uzun olan yaşlıların yaşam kalitesinin ekonomik sorun yaşamayanlara göre düşük olduğu bulunmuştur. Çalışmanın bulgulardan yola çıkılarak yaşlılar için düşük sosyoekonomik düzeyin önemli bir stres kaynağı olduğunu, yaşam kalitesi ile maddi kaynaklar arasında pozitif bir ilişki olduğunu, maddiyatın yaşam kalitesini etkileyen bir etmen olduğunu ve ekonomik açıdan güçlük yaşayan bireylerin ekonomik refahını arttırılarak yaşam kalitelerinin de arttırılabileceğini söylemek mümkündür. Ancak seçeneklerde ifade edilen ekonomik anlamda sorun yaşamayan yaşlıların yaşam kalitelerinin yüksek olduğunu söylemek doğru değildir. Çünkü ekonomik nedenlerin dışında, bu bireylerin yaşam kalitelerini olumsuz etkileyen başka değişkenler de söz konusu olabilir.

Yaşlılarla ilgili araştırmalar, yaşlıların yaşadıkları stresin önemli sorunlardan biri olduğunu yansıtmaktadır.

Yaşlılık dönemi stres kaynaklarının kısa süreli ya da uzun süreli olarak da işlev gördüğünü söyleyebiliriz. Stresi; akut (kısa süreli) ve kronik (süreğen) stres olmak üzere iki ana başlıkta toplamak olasıdır.

Yaşlı bireylerin yaşamlarındaki stres kaynaklarını; biyolojik, sosyal ve ekonomik olarak da gruplamak olasıdır. Yaşlı bireylerin biyolojik olarak bozulma yaşlanma; sosyal olarak yalıtım ve ekonomik olarak yoksunluklarla karşılaşmakta oldukları gözlenmektedir .

Yaşlılık döneminde biyolojik yaşlanmaya paralel olarak duyma, görme, tat alma duyularındaki kayıplar, psikomotor becerileri ve fiziki güçlerinde azalma, zihinsel ve bedensel performanslarında düşmeler, stres tepkilerini tetikleyen önemli etmenler olarak işlev görmektedir. Hastalıkları yaşlıların güçsüzleşmesine, kendi kendilerine yetememelerine, yaşamlarının daha önceki dönemlerinde yapabildikleri birçok etkinliği bağımsız biçimde yerine getirememelerine yol açmaktadır. Yaşlıların yaşadıkları yeti kaybı, başkalarına bağımlı olmalarına yol açması yönüyle yaşlılarda bir stres kaynağı olmaktadır.

Yaşlıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğini bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam eder. Bu bilgiye dayalı olarak yaşlıların zekâlarında ciddi, güçlü, belirgin bir düşüşten söz edemeyiz, ancak zekâlarını kullandıkları alanlar ve biçimlerinin değiştiğini bilmemiz önemlidir.

Yaşlılar arasında en yaygın olarak görünen hastalıklar; yüksek tansiyon, diyabet (şeker), metobolik sendrom, şişmanlık, hipoglisemi şekerin aniden düşmesi, kalp hastalıkları, osteoproz, kemik erimesi ve buna bağlı sağlık problemleri, düşmeye yatkınlık, kırıklar, görmede ciddi risk (sarı nokta hastalığı), görme işitme ve tat almada kayıplar, demans (bunama), Alzheimer, depresyon ve kaygıdır.

Yaşlı çiftlerin aralarındaki ilişkide yaşadıkları sorunların yaşlının üzerinde olumsuz etkilerini inceleyen bir çalışmada, orta yaş ile ileri yaştaki çiftlerin süreğen (kronik) streslerinde, olumsuz eş ilişkisine sahip olmaları ile yüksek kan basıncı (tansiyon) arasındaki ilişkisi incelenmiştir (Birditt ve diğerleri, 2015). Bu çalışmada yüksek oranda stres yaşadığını belirten kadınların eşlerinde yüksek tansiyon belirlenmiş, eşlerden her ikisinin de olumsuz ilişki yaşadığını belirttikleri durumda, olumsuz ilişkinin artan kalp basıncını yordadığı da bulunmuştur.

Özellikle yaşlılık döneminde, bilişsel yeterliliklerinde ciddi kayıplar yaşayan yaşlılar için duygu odaklı başa çıkma yollarını geliştirmek ve özellikle yaşanan stresle başa çıkmak, depresyona girmekten korunmak için işlevsel olacaktır. Demans (bunama) problemi nedeniyle günlük yaşamla ilgili gelişmeleri ve bilgileri belleğinde tutamayan Lütfiye Hanım, hızla yaşamla bağını koparma sürecine girmiştir. Hastalığının özellikleri hakkında bilgi sahibi olan üniversite öğrencisi torunu, her gün fakülteden geldikten sonra bir saat, anneannesiyle fotoğraf albümlerini incelemekte, birlikte “zamanda yolculuğa” çıkmaktadırlar. Bu işlem, Lütfiye Hanım’ın çok kolay hatırlayabildiği geçmişine dönerek ve oradaki özellikle olumlu, mutlu ve komik olayları hatırlayarak ve torununa anlatarak haz almasını, duygu durumunu korumasını sağlamaktadır. Bu paylaşımın Lütfiye Hanım’ın bakım sorumluluğunu alan kızının “soluk almasını sağlama” gibi yan ürünün yanı sıra çeşitli anılar ve ayrıntıların gündeme gelmesiyle nesiller arasında bağlantı kurulmasını sağlayıcı bir işlevi de bulunmaktadır.

Mizah, yaşlılar için stres kaynaklarının olumsuz etkilerini gidermede bir strateji olarak kullanılabilir. Bu ünitede de açıklandığı gibi, uyarıcı sınırlılığı, yaşamın monotonlaşması, yaşlının kendi sosyal çevresinde uzaklaşması nedeniyle kurum bakımı, yaşlılar için tercih edilen ilk seçenek değildir. Ama kurum bakımında bile örneğin; sabah kahvaltısında yaşlılar arasında “yumurta tokuşturma turnuvası” düzenlenerek, kazanana o sırada radyoda çalan sıradaki şarkının gelmesi gibi şaşırtmalarla yaşlıların duygu durumlarında değişiklikler yapılabilir. Evde ya da kurum ortamında yaşamını sürdüren yaşlılar için müzik, dans, yaşanılan kentte komedi türünde film ya da tiyatro gösterilerine gitme etkinlikleri düzenlenebilir. Mizah ve kahkaha, yaşlıların yaşamlarında karşılaştıkları stresle başa çıkmalarını kolaylaştırmada kullanılabilecek yollardandır. Mizahın bireylerin gündelik hayattaki gerilimlerini azaltmalarına, sıkıntılı hâllerinden kurtulmalarına, hayal kırıklıklarını gidermelerine ve sosyal ilişkilerde yapıcı rol almalarına yardımcı olma gibi işlevleri vardır.

Mizah ve kahkaha hiçbir yan etkisi olmayan sihirli bir ilaç (!) olarak görülmekle birlikte bunların her zaman stresi azalttığı da söylenemez. Bazen mizah yaparken başkalarını incitici konularda konuşmalar yapılıp, fıkralar anlatılabilmektedir. Başkalarının hassas noktalarına değinebilmekte, onlarla dalga geçmeye neden olabilmektedir. Bu tür mizah, saldırgan mizah tarzı olarak isimlendirilmektedir. Bireyin mizahı, kendisine ya da diğerlerine zarar vermeyecek şekilde kişiler arası ilişkileri geliştirmeye yardımcı bir şekilde kullanılması katılımcı mizah olarak tanımlanmaktadır

65-74 yaş “Genç Yaşlılık”,
• 75-84 yaş “İleri Yaşlılık”,
• 85+ yaş “Çok İleri Yaşlılık” olarak adlandırılmaktadır.

Çabuk sinirlenme yaşlanmanın fiziksel anlamdaki özelliklerinden biri değildir.

Bugün pek çok ülkede 65 yaş, yaşlılığın başlangıcı olarak kabul edilmektedir ve bu dönemde bireyler zorunlu emekli olmaktadır. Bu dönem “Üçüncü yaş dönemi”, “Altın çağ”, “Yeşil yıllar” gibi isimlerle de ifade edilmektedir (Arpacı, 2005). Doğru cevap E seçeneğidir.

Geriatri yaşlılık tıp bilimi anlamına gelir ve yaşlılığı geciktirmek için alınması gereken önlemleri, kullanılması gereken yöntemleri inceler.

Dünya Sağlık Örgütü
(WHO)’nün sınıflamasına bakıldığında yaşlılığın
üç aşamadan oluştuğu görülmektedir. Buna göre
(Akt; Yumurtacı, 2013):
• 65-74 yaş “Genç Yaşlılık”,
• 75-84 yaş “İleri Yaşlılık”,
• 85+ yaş “Çok İleri Yaşlılık” olarak adlandırılmaktadır.

Yaşlanmanın fiziksel anlamdaki özellikleri:
• Organ sistemlerinin rezerv kapasitelerinde azalma,
• Homeostatik kontrolde azalma (vücut ısısı gibi),
• Çevresel faktörlere uyum sağlayabilme yeteneğinde azalma (Hareketlerde zorlanama, tansiyon, değişen ısıya adapte olamama gibi),
• Bağışıklık sisteminde bozulmalar.