YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 16

Glasser (1998) tarafından oluşturulan bu kurama göre birey davranışlarını kendisi seçer. İnsan hayatta kalma, ait olma, güçlü özgür olma ve eğlence ihtiyacı olarak sıralanan beş ihtiyaç tarafından yönlendirilir ve yaşamı boyunca bu ihtiyaçlarını en iyi biçimde karşılamaya çalışır

Yaşlılık dönemi stres kaynaklarının kısa süreli ya da uzun süreli olarak
da işlev gördüğünü söyleyebiliriz. Stresi; akut (kısa süreli) ve kronik (süreğen) stres olmak üzere iki ana başlıkta toplamak olasıdır. Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, sağlık ve iyi oluş üzerinde süreklilik arz eden ve yıkıcı olan
olumsuz etkileri vardır.

Akıcı Zekâ;
Eğitim ve deneyimden bağımsız biçimde, soyut muhakeme yapma, karmaşık ilişkileri kavrama yeterliğidir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kristalize Zekâ;
Eğitime ve yaşantıya bağlı olarak, yaşantılar yoluyla edinilen bilgi, beceri ve stratejilerden oluşan yeterliliklerdir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Başkalarının hassas noktalarına değinebilmekte, onlarla dalga geçmeye neden olabilmektedir. Bu tür mizah, saldırgan mizah tarzı olarak isimlendirilmektedir. Bireyin mizahı, kendisine ya da diğerlerine zarar vermeyecek şekilde kişiler arası ilişkileri geliştirmeye yardımcı bir şekilde kullanılması katılımcı mizah olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Yaşlılık döneminde sık karşılaşılan bir başka stres kaynağı da yaşlının eşinin, kardeşinin arkadaşının, akrabasının ya da sevdiği birinin kaybını yaşaması, bu kayba ilişkin yaşadığı yastır. Kadınların ortalama ömürlerinin erkeklerden yüksek olması, kayıp nedeniyle yaşanan psikolojik sorunların yanı sıra sosyal ve ekonomik sorunları da cinsiyete bağlı olarak şekillendirmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Günlük yaşamda teknoloji kullanımının yaygınlaşması, yaşlılar için yaşamı kolaylaştırıcı olabildiği gibi, zorlaştırıcı da olabilmektedir. Örneğin; işitme cihazlarında kullanılan teknoloji türlerinin zenginleşmesi, sosyal güvenlik sistemi içinde karşılanması, işitme kaybı nedeniyle sosyal çevresiyle bağ kurması çok zorlaşan yaşlının yaşam kalitesini olumlu biçimde değiştirmektedir. Ancak örneğin; giderek yaygınlaşan akıllı telefonlar, bu özellik ile paralel giderek, daha “akıllı ve becerikli kullanıcıları!” gerektirmektedir. Yaşlıların bağımsız olmaları, güvende olmaları, yakınları ve bakıcılarından da ayrı bir yaşamı yönetebilmeleri açısından önemli
işlevleri olabilecek cep telefonlarının dokunmatik olmaları, yaşlıların öğrenmelerini ve kullanmalarını zorlaştıracak derecede karmaşık olmaları ve hâlâ bu gelişim dönemindekiler için yazılımların geliştirilmemiş olması, yaşlıların da yakınlarının da stres yaşamalarına ortam yaratmaktadır.
Ülkemizde emekli yaşlıların emekli maaşlarına ulaşmalarını sağlamada banka hizmetlerindeki (bankomattan şifre girerek işlem yapma gibi) uygulamalar, yaşlıların başkalarına bağımlı olmalarına, hatta zaman zaman dolandırılmalarına da yol açmaktadır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Günlük yaşamda teknoloji kullanımının yaygınlaşması, yaşlılar için yaşamı kolaylaştırıcı olabildiği gibi, zorlaştırıcı da olabilmektedir. Örneğin; işitme cihazlarında kullanılan teknoloji türlerinin zenginleşmesi, sosyal güvenlik sistemi içinde karşılanması, işitme kaybı nedeniyle sosyal çevresiyle bağ kurması çok zorlaşan yaşlının yaşam kalitesini olumlu biçimde değiştirmektedir. Ancak örneğin; giderek yaygınlaşan akıllı telefonlar, bu özellik ile paralel giderek, daha “akıllı ve becerikli kullanıcıları!” gerektirmektedir. Yaşlıların bağımsız olmaları, güvende olmaları, yakınları ve bakıcılarından da ayrı bir yaşamı yönetebilmeleri açısından önemli
işlevleri olabilecek cep telefonlarının dokunmatik olmaları, yaşlıların öğrenmelerini ve kullanmalarını zorlaştıracak derecede karmaşık olmaları ve hâlâ bu gelişim dönemindekiler için yazılımların geliştirilmemiş olması, yaşlıların da yakınlarının da stres yaşamalarına ortam yaratmaktadır. Doğru cevap E seçeneğidir.

İçinde yaşanılan ülke, ister gelişmiş ister gelişmekte olsun, çalışan bireyler emekli olduklarında gelir kaybına uğramaktadır. Yaşın ilerlemesi ile birlikte genel sağlık sistemindeki bozulmalar, oluşan hastalık ve sakatlıklar, yaşlıların maddi olarak kaynak ihtiyaçlarını arttırmaktadır. Yaşlılara yönelik
hizmetlerin sosyal güvenlik sistemlerine dâhil edilmesindeki politikalar, doğrudan yaşlıları ve ailelerini etkilemektedir. Yaşadıkları ya da yakın zamanda yaşayabilecekleri ekonomik zorluklar, yaşlılar için ciddi düzeydeki stres kaynağıdır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Yaşlı bireylerin yaşlılık dönemindeki sosyal ağları, genç ve orta yaşlı olduklarından oldukça farklılaşmaktadır. Yaşlıların evlatlarından uzaklaşmaları veya irade dışı biçimde evlatlarının yanında kalmak durumunda olmaları, yaşlılar ve aileleri için farklı beklentiler ve sosyal baskıların ortaya çıkmasına yol açmakta, yaşlılar ve aileleri için stres kaynağı olmaktadır. Evlatların da yetişkinlik döneminde olmaları, farklı ve çeşitli sosyal sorumlulukları, yaşlılar ile evlatların birbirlerinden uzaklaşmalarına yol açmaktadır. Kimi zaman da (eşinin ölümü üzerine kendi başına kalamayacağı için hayatının son 50 yılını geçirdiği evi satılarak, bir başka şehirde evli ve çocuklu olan kızının ya da oğlunun yanında yaşamaya başlama örneğinde olduğu gibi) koşullar nedeniyle yaşlılar, iradeleri dışında evlatlarının yanında kalmak durumunda olabilmektedirler. Tüm bu yaşam değişiklikleri, hem yaşlılar hem de yakınları için birer stres kaynağı olarak işlev görmektedir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Yaşlılık döneminde bağışıklık sistemi güçsüzleşmekte ve birçok hastalık ortaya çıkmaktadır. Amigdala ve limbik sistemin yaşa duyarlılığı ile beyindeki yapı farklılaşmakta, yaşlı gerçekte stres uyarıcı olmasa bile, olayları stres yapıcı olarak algılayabilmektedir. Yaşlılık döneminde biyolojik yaşlanmaya paralel olarak duyma, görme, tat alma duyularındaki kayıplar, psikomotor becerileri ve fiziki güçlerinde azalma, zihinsel ve bedensel performanslarında düşmeler, stres tepkilerini tetikleyen önemli etmenler olarak işlev görmektedir. Hastalıkları yaşlıların güçsüzleşmesine, kendi kendilerine yetememelerine, yaşamlarının daha önceki dönemlerinde yapabildikleri birçok etkinliği bağımsız biçimde yerine getirememelerine
yol açmaktadır. Yaşlıların yaşadıkları yeti kaybı, başkalarına bağımlı olmalarına yol açması yönüyle yaşlılarda bir stres kaynağı olmaktadır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Literatür incelendiğinde, bireyin yaşamda bir amacı olmasının psikolojik ihtiyaçların karşılanmasına katkı sağladığı ifade edilmektedir. Kasser ve Ryan (1993, 1996), içsel ve dışsal amaç olmak üzere iki tür amaçtan söz etmişlerdir: Topluma katkı, kişisel gelişim, kişiler arası ilişki ve fiziksel sağlık gibi amaçları içsel yaşam amacı; ünlü olma, çekici olma ve zengin olma gibi amaçları ise dışsal yaşam amacı olarak adlandırmışlardır. İçsel amaçların, öz saygı ve kendini gerçekleştirme ile olumlu yönde; depresyon ve kaygı ile olumsuz yönde ilişkili olduğu bulunmuştur. Doğru yanıt E’dir.

Kendini gerçekleştirmekte olan bireyin sahip olduğu bir takım özellikler bulunmaktadır. Bu özellikler şu şekilde sıralanabilir: • Kendini, başkalarını ve doğayı olduğu gibi kabullenebilme, • Gerçeği olduğu gibi algılama ve içinde bulunan ortama uyum sağlama, • Derin kişilerarası ilişkiler kurabilme, • Yaşamdan zevk alabilme, • Çevresinden bağımsız olma ve özerk bir yapı gösterme, • Yaratıcı olma, • Demokratik karakter yapısına sahip olma, • Kendiliğinden, doğal davranabilme, • Kendileri dışında sorunlarla ilgilenme ve sorumluluk alabilme, • Kendine özgü bir yaşamının olması, • Toplumsal kalıplara karşı direnç gösterme ve herhangi bir kültürü aşabilme, • Düşmanca olmayan, ince bir mizah anlayışına sahip olma, • Yaşamın değişik boyutlarını görebilmeyi sağlayacak derin duygular yaşama, • Amacı araçtan ayırabilme, • Sempati, empati gibi şefkat duygularını geliştirmiş olma. Doğru yanıt B’dir.

Maslow’un ihtiyaçlar piramidinde yer alan ilk basamak, fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasıdır ve bu ihtiyaçlar fiziksel yaşamın devamını sağlamak için karşılanması gereken beslenme, su, nefes alma ve cinsellik gibi temel biyolojik ihtiyaçlardır. İkinci sırada güvenlik ihtiyacı gelmektedir. Bu ihtiyaç ise insanların kendilerini güvende ve tehlikeden uzak hissetmelerine dayanır. Maslow, birinci ve ikinci basamaktaki ihtiyaçları vurgularken yaşamın devamı için zorunlu olan harekete geçme güdüsüne de atıf yapmaktadır. Üçüncü ihtiyaç olan sevgi ve ait olma ihtiyacı ise diğer insanlar ile sevgi temelinde bir ilişki kurmaya ve sosyal bir gruba ait olmaya yönelik bir ihtiyaçtır. Dördüncü ihtiyaç saygı ihtiyacıdır. Saygı ihtiyacı, öz güven ve saygınlık çabalarını kapsamaktadır. Son ihtiyaç ise kendini gerçekleştirme ihtiyacı olarak tanımlanmış olup, bireyin tüm kapasitesini en üst düzeyde geliştirme ihtiyacını kapsamaktadır. Doğru yanıt B’dir.

Glasser (1998) tarafından oluşturulan bu kurama göre birey davranışlarını kendisi seçer. İnsan hayatta kalma, ait olma, güçlü özgür olma ve eğlence ihtiyacı olarak sıralanan beş ihtiyaç tarafından yönlendirilir ve yaşamı boyunca bu ihtiyaçlarını en iyi biçimde karşılamaya çalışır. Hayatta kalma ihtiyacı yeme içme, barınma, hastalıklardan korunma anlamına gelir. Ait olma ihtiyacı sevgi, paylaşma ve iş birliği yapma ihtiyacını içerir. Güçlü olma ihtiyacı ise bireyin diğer insanlarla kurduğu ilişkilerde ait olma ihtiyacının giderilmesinin ardından güçlü olma ve ilişkiyi kontrol etme ihtiyacını ifade eder. Özgürlük ihtiyacı; insanın hayatını nasıl yaşamak, kendini nasıl ifade etmek, kiminle ilişki kurmak, ne yazmak veya okumak, nasıl ibadet etmek istediğini ve insanların diğer alanlardaki yaşantılarını ifade eder. Eğlence ihtiyacı gülme, şakalaşma, spor aktiviteleri, okuma, derleme ve kişinin birçok başka yaşam alanını içerebilir. Doğru yanıt C’dir.

Glasser (1998) tarafından oluşturulan bu kurama göre birey davranışlarını kendisi seçer. İnsan hayatta kalma, ait olma, güçlü özgür olma ve eğlence ihtiyacı olarak sıralanan beş ihtiyaç tarafından yönlendirilir ve yaşamı boyunca bu ihtiyaçlarını en iyi biçimde karşılamaya çalışır. Hayatta kalma ihtiyacı yeme içme, barınma, hastalıklardan korunma anlamına gelir. Ait olma ihtiyacı sevgi, paylaşma ve iş birliği yapma ihtiyacını içerir. Güçlü olma ihtiyacı ise bireyin diğer insanlarla kurduğu ilişkilerde ait olma ihtiyacının giderilmesinin ardından güçlü olma ve ilişkiyi kontrol etme ihtiyacını ifade eder. Özgürlük ihtiyacı; insanın hayatını nasıl yaşamak, kendini nasıl ifade etmek, kiminle ilişki kurmak, ne yazmak veya okumak, nasıl ibadet etmek istediğini ve insanların diğer alanlardaki yaşantılarını ifade eder. Eğlence ihtiyacı gülme, şakalaşma, spor aktiviteleri, okuma, derleme ve kişinin birçok başka yaşam alanını içerebilir.  Glasser (1998)’e göre insanın bütün davranışlarının altında yatan neden, varlığını sürdürebilme isteğidir. Bu ihtiyaçlarının altında yatan, aslında insanın varlığını sürdürebilme isteğidir. Doğru yanıt A’dır.

Öz belirleme kuramına göre; insanlar, evrensel olarak özerklik, yetkinlik ve ilişkili olma şeklinde ifade edilen üç temel psikolojik ihtiyaca sahiptir. Bu ihtiyaçlardan özerklik, bireyin kendi eylemlerini başlatması ve seçim yapması; yetkinlik ihtiyacı, bireyin çevresini iyi bir şekilde etkileme isteği; İlişkili olma ihtiyacı ise bireyin başkaları ile bağlantılı olma ihtiyacıdır. Doğru yanıt B’dir.

Yaşlanma kavramına ilişkin Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün sınıflamasına bakıldığında yaşlılığın üç aşamadan oluştuğu görülmektedir. Buna göre:
• 65-74 yaş “Genç Yaşlılık”,
• 75-84 yaş “İleri Yaşlılık”,
• 85+ yaş “Çok İleri Yaşlılık” olarak adlandırılmaktadır.

65 yaş ileri yetişkinliğin başlama yaşı olarak kabul edilir. Ayrıca 65 yaş ve üzeri dönem “Üçüncü yaş dönemi” olarak anılmaktadır.

Yaşlanmanın fiziksel anlamdaki özellikleri şu şekildedir (Gökçe-Kutsal, 2007):

• Organ sistemlerinin rezerv kapasitelerinde azalma,

• Homeostatik kontrolde azalma (vücut ısısı gibi),

• Çevresel faktörlere uyum sağlayabilme yeteneğinde azalma (Hareketlerde zorlanama, tansiyon, değişen ısıya adapte olamama gibi),

• Bağışıklık sisteminde bozulmalar.

Yaşlılıktaki bilişsel değişimler açısından dikkatin olumsuz etkilendiği görülmektedir. Konsantrasyon ve odaklanma gereken görevlerde gerileme yaşanır. Uzun süreli bellek ve hatırlama konusunda ciddi bir gerileme gözlenirken, kısa süreli bellek yaşa bağlı gerilemeden daha az etkilenir. Sözlü anlatım ve dilbilgisi becerilerinde fazla sıkıntı yaşanmadığı halde uygun kelimeyi bulma ve sözle akıcılık becerilerinde daha çok sorun yaşanmaktadır. Yaşlılarda yıllarca bilgi birikimi sonucu oluşan deneyimler, pratiklik ve bilgelik yaşamın sonuna kadar devam eder.