YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 11

Yaşlıların zihinsel performanslarının, yaşamlarının önceki yıllarına göre değişim gösterdiğini
bilmekteyiz. Ancak bu değişim, zekânın azalması anlamına gelmemektedir. Zekâyı akıcı zekâ ve
kristalize (birikimli) zekâ şeklinde türleri açısından değerlendirirsek, yaşlılardaki değişimi daha kolay
anlayabiliriz. Bireyler, yetişkinlik yıllarına girmeleriyle birlikte akıcı zekâlarında azalma yaşamaya
başlarlar; öte yandan bu yıllarda kristalize zekâları azalmaz aksine yaşlılık boyunca gelişmeye devam
eder.

Türkiye İstatistik Kurumunun 2014 rakamlarına göre doğuşta beklenen yaşam süresi, Türkiye geneli için toplamda 76.3, erkeklerde 73.7 ve kadınlarda 79.4 yıldır.

Yaşlılar ihtiyaçlarını ve sorunlarını öncelikle eşleriyle paylaşmak istediklerini belirtmektedirler.
Yaşlılar için eşten sonraki sosyal ve duygusal kaynak, yine dünyada yaygın biçimde gözlendiği gibi kız evlatlardır.

Yaşlılık dönemindeki bireylerin stresin etkilerine karşı çok zayıf olduğu bilinmektedir. Yaşlılık döneminde sık karşılaşılan bir stres kaynağı olan yaşlının eşinin ölüm nedeniyle kaybı, yaşlıların fiziksel ve psikolojik sağlığı üzerinde çok önemli etkilere sahiptir. Eşini kaybetmiş olan yaşlıların, izleyen aylardaki ölüm oranlarının yüksekliği dikkat çekicidir. Yaşlılık döneminin doğal sonuçları olarak, yaşlılarda ortaya çıkan yeti kayıpları, yaşlının bağımsız hareket etme, öz bakım becerilerini kullanma, özgür olma, alıştığı çevrede yaşamını sürdürme gibi ihtiyaçlarını karşılama biçimlerinde değişiklik yaratarak stres kaynağı olmaktadır.Aynı zamanda yaşadıkları stres, yaşlıların ölüm risklerini de arttırmaktadır. Yaşlıların algıladıkları sosyal destek, yaşadıkları yalnızlık hissini, depresyonu ve fiziksel sağlık sorunlarını azaltmaktadır. Ancak sosyal desteğin her zaman yararlı olmadığı, güçlü bir sosyal ağın kimi durumda diğer destekleri engelleyebildiği de bulunmuştur. Araştırma bulguları, yaşlının sosyal ağının genişliğindense, algıladığı desteğin kendi yararına ilişkin algısının önemli olduğunu yansıtmıştır.

El işi-örgü ile uğraşma ve yürüyüş yapma fiziksel yönelimli; parka gitme ve gençlerin bulunduğu bir ortama dahil olma ise sosyal yönlü bir stresle başa çıkma yoludur. Ancak eski fotoğraflara bakma duygusal bir stresle başa çıkma yoludur.

Örgü örmek ve bulmaca çözmek fiziksel yönelimli başa çıkma yollarıdır.

Bu konuda az sayıda çalışmanın olmasını etkileyen pek çok etmenden söz edilebilir. Burada yaşlı bakımı profesyonel adayları açısından öne çıkan etmenleri ele almak yerinde olacaktır:
• Yaşlı bireylerin bilişsel yeterliklerindeki sınırlılıklar nedeniyle kendilerinden, kendileri ile ilgili bilgileri
toplamada yaşanan güçlükler,
• Yaşlı nüfusun eğitim düzeyinin düşüklüğü ve hatta okur yazar olmayanların yüksek oranı nedeniyle
veri toplama setlerini özgürce kendi başlarına dolduramıyor olmaları,
• Yaşlıların fiziksel bakım ve ekonomik koşullar gibi ihtiyaçlarının öncelikli olarak algılanması, duygusal ve sosyal ihtiyaçlarının önemine ilişkin bilincin yakın tarihlerde şekilleniyor olmasıdır.

Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Olumsuz yaşam olaylarının 12 ay öncesine dayanması, bağlantılı olan stresin süreğen olduğunu yansıtır.

İnsan ömrünün uzamasının bir yansıması olarak, tüm dünyada yaşlı nüfusun genel nüfusa oranı
giderek artmaktadır. Birleşmiş Milletler 2008 nüfus tahminlerine göre, dünya genelinde 65 yaş üstü nüfusun, 2025 yılında 840 milyona, 2050 yılında ise 1,5 milyona ulaşması beklenmektedir.

Stres hakkındaki bilgilerimiz; kaçınılmaz olduğu, olumsuz olaylarla bağlantılı olabildiği gibi, olumlu olaylarla birlikte de gelişebildiği ve öznel olduğu yani aynı durumla aynı koşullarda karşılaşan bireyler ikiz bile olsa, her bireyin kendine özgü biçimde, düzeyde ve yoğunlukta yaşadığıdır.

Yaşlıların yaşamlarının bu evresinde ortaya çıkan değişimleri değerlendirdiğimizde iki temel grupta toplayabiliriz: Bu değişimlerden bir kısmı biyolojik yaşlanmaya bağlı olarak gelişir, yaşamın akışında ortaya çıkması doğaldır, beklendiktir ve tahmin edilebilirdir. Bir kısmı ise kazalar, genetik olmayan hastalıklar, sosyal yaşamda değişiklikler gibi normaldışı-beklenmedik, yordanamaz özelliklere sahiptir. Her iki grupta da yer alan değişimlerin önemli bir kısmı yaşlılar için stres kaynağıdır.

Yaşlının yolculuğa çıkmak üzere eşyalarını hazırlama durumu, eve misafirin gelmesi, bayramda torunları ile buluşma anı, doktor kontrolüne gitmesi gibi durumlar kısa süreli (akut) strese örnektir.

Yaşlının bir yıldır huzurevinde kalmakta olmasına karşın hala henüz taşınmış gibi gerginlik içinde olması süreğen (kronik) strese örnektir.

Yaşlı bireylerin yaşamlarındaki stres kaynaklarını; biyolojik, sosyal ve ekonomik olarak da gruplamak olasıdır. Yaşlı bireylerin biyolojik olarak bozulma-yaşlanma; sosyal olarak yalıtım ve ekonomik olarak yoksunluklarla karşılaşmakta oldukları gözlenmektedir.

Yaşlılık döneminin doğal sonuçları olarak, yaşlılarda ortaya çıkan yeti kayıpları, yaşlının bağımsız hareket etme, öz bakım becerilerini kullanma, özgür olma, alıştığı çevrede yaşamını sürdürme gibi ihtiyaçlarını karşılama biçimlerinde değişiklik yaratarak stres kaynağı olmaktadır. Bu gibi gelişmeler, yaşlıların kendilerine güvenlerinin azalmasına, daha önce sürdürebildiği birçok etkinliği aynı yeterlikte yapamamalarına, hatta hiç yapamamalarına, dolayısıyla başkalarına bağımlı olmalarına yol açmaktadır.

Yaşlılar; süreğen hastalıklar, yetersizlik, sevdiği birinin kaybı gibi stres yapıcılarla sıklıkla karşılaşmak durumundadırlar. Yaşlılar, ağırlıklı olarak duygu odaklı başa çıkma yollarını bu tür stres kaynaklarıyla başa çıkmada kullanmaktadırlar. Özellikle yaşlılık döneminde, bilişsel yeterliklerinde ciddi kayıplar yaşayan yaşlılar için duygu odaklı başa çıkma yollarını geliştirmek ve özellikle yaşanan stresle başa çıkmak, depresyona girmekten korunmak için işlevsel olacaktır. Demans (bunama) problemi nedeniyle günlük yaşamla ilgili gelişmeleri ve bilgileri belleğinde tutamayan Lütfiye Hanım, hızla yaşamla bağını koparma sürecine girmiştir. Hastalığının özellikleri hakkında bilgi sahibi olan üniversite öğrencisi torunu, her gün fakülteden geldikten sonra bir saat, anneannesiyle fotoğraf albümlerini incelemekte, birlikte “zamanda yolculuğa” çıkmaktadırlar. Bu işlem, Lütfiye Hanım’ın çok kolay hatırlayabildiği geçmişine dönerek ve oradaki özellikle olumlu, mutlu ve komik olayları hatırlayarak ve torununa anlatarak haz almasını, duygu durumunu korumasını sağlamaktadır. Bu paylaşımın Lütfiye Hanım’ın bakım sorumluluğunu alan kızının “soluk almasını sağlama” gibi yan ürünün yanı sıra çeşitli anılar ve ayrıntıların gündeme gelmesiyle nesiller arasında bağlantı kurulmasını sağlayıcı bir işlevi de bulunmaktadır. Bu başa çıkma yolu duygusal odaklı başa çıkma yolu olarak ifade edilmektedir.

Ülkemizde 2015 yılında ulaşılan çalışmalar değerlendirildiğinde, ne yazık ki yaşlıların stres durumları ve başa çıkma yollarını doğrudan irdeleyen sadece bir araştırmaya ulaşılabilmiştir. Bu konuda az sayıda çalışmanın olmasını etkileyen pek çok etmenden söz edilebilir. Burada yaşlı bakımı profesyonel adayları
açısından öne çıkan etmenleri ele almak yerinde olacaktır:

İlk 3 maddede yer alan açıklamalar stresin farklı açılardan tanımlarını yansıtmaktadır. IV. maddede yer alan tanım ise kavga terimini açıklamaktadır.

Durumun–olayın kontrol edilebilir olması, yani bireyin stres verici olarak değerlendirdiği durumu-olayı engelleyebiliyor olmasına ilişkin kişisel düşünceleri-yorumları, yaşayacağı stresin derecesini olumlu olarak etkilemektedir. Örneğin; 60 yaşındaki bir çalı şanın emeklilik fikrine kendini hazırlayabiliyor olması, emeklilik sonrası eğer isterse yeni bir işte çalışabileceği düşüncesi, emeklilik döneminin birey için stres yapıcı etkisini azaltabilir. Öte yandan çalıştığı firmanın iflas nedeniyle kapanması durumunda işsiz kalan aynı yaştaki bir başka birey için yaşam daha “stresli’’ görünmektedir.

Bireyin iç dünyasından veya sosyal çevresinden kaynaklanan-beslenen stresi tetikleyen olaylara-durumlara geliştirilen tepkileri üç alt başlıkta toplayabiliriz; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkiler.

Fizyolojik tepkiler olarak şunları söyleyebiliriz:

Solunum hızlanır, böylece akciğere daha fazla oksijen sağlanır. Kalp atışı hızlanır, kan basıncı yükselir ve bedende ihtiyaç duyulan bölgelere gerekli kan gönderilmiş olur. Depolanmış yağ ve şeker kana karışır ve ihtiyaç duyulan enerji sağlanır. Kanda alyuvar artar ve bu sayede beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır. Kaslar gerilir ve güç gerektiren eylemleri yapmaya hazırlanılır. Sindirim yavaşlar veya durur, böylece iç organlardaki kan, kaslara ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adeleleri gevşer. A ve B şıklarında yer alan tepkiler strese verilen tepkilerin diğer türleridir. C ve E şıkları stres ya da başka durumlarda verilebilecek tepkilerdir. Özellikle strese özgü tepkiler olarak adlandırılamaz.

A, B, C ve D şıkları  Folkman ve Lazarus’un Stresle Başa Çıkma Modeli altında stresle başa çıkma yaklaşımları arasında yer almaktadır. E şıkkında yer alan yaklaşım ise çatışma yönetimi yaklaşımlarından biridir.