YAŞLILARDA ÇATIŞMA VE STRES YÖNETİMİ I - Deneme Sınavı - 10

Bu modelde iki tür değerlendirmeden söz edilmektedir ve bunlar birincil-ikincil değerlendirme olarak isimlendirilmiştir. Birincil değerlendirme, kişinin herhangi bir tehlike ile karşılaşıp karşılaşmadığı, içinde bulunduğu durumun getirebilecekleri ve götürebilecekleri üzerinde durmasıdır. Bir başka deyişle birincil değerlendirme kişi için stres verici durumun etkisi ve önemiyle ilgili bir seri düşünce anlamına gelmektedir. B, C, D ve E şıkları ölçme alanındaki değerlendirme çeşitleridir.

Problem odaklı başa çıkma, tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir. Problem odaklı başa çıkma başlığı altında, kendini kontrol altında tutma, sorumluluğunu kabul etme, planlı bir biçimde problem çözme, sorun üzerinde olumlu olarak durma gibi eğilimler yer almaktadır. Bunlardan sorumluluğunu kabul etme, durumun ortaya çıkışında kişinin kendi rolünü/payını/etkisini/katkısını sorgulaması, kendini yeniden gözden geçirmesi ve stresi azaltma etkinliklerini içermektedir. B, C, D şıkları stresle başa çıkma yaklaşımlarının diğer çeşitleridir. E şıkkı ise çatışma yönetimi yaklaşımıdır.

Başa çıkmanın farklı türlerinin hangi durumlarda kullanıldığı, kullanılması durumunda elde edilen sonuçların neler olduğu, belli başa çıkma türlerine yönelmenin ne tür kişilik özellikleriyle bağlantılı olduğu sıklıkla incelenen konulardır. Örneğin; birçok araştırmadan elde edilen bulgulara göre aktif, problem odaklı stratejileri kullanan kişiler daha uyumlu bulunmuştur. Buna karşılık inkâr, zihinsel anlamda durumla ilgili olmama, sorunla yüzleşmekten kaçma gibi kaçınma stratejilerini kullanan kişilerin, stresli yaşam olaylarının ardından uyumsuzluk yaşamış oldukları belirlenmiştir. Son yıllarda yapılan ileriye dönük (prospektif) çalışmalar, başa çıkmanın kişilik değişkenleri ile stresli yaşam olaylarına uyum yapma değişkenleri arasındaki ilişkiye aracılık ettiğini göstermiştir. Diğer şıklardaki değişkenler, stresle mücadelede sağlık durumu, kişilerarası ilişkiler gibi değişkenleri ön plana çıkarmaktadır.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Bunlardan inkâr; durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelmeye çalışma çabalarıdır. Uzak durma ise; stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Kaçma-kaçınma ise yiyerek, içki- sigara içerek, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir.

Lazarus, başa çıkmanın, stresin üç ögesinden biri olduğunu belirtmektedir. Bu ögelerden biri kişinin kendine yönelik bir tehditi algılama süreci olan birincil değerlendirmedir. Kişinin bu tehdite ilişkin neler yapabileceğini
aklına getirmesi ikincil değerlendirmeyi oluşturur. Üçüncü süreç de başa çıkma olarak sözünü ettiğimiz ise bu tepkinin uygulanma sürecidir. Bu süreçlerin çizgisel bir ardışıklık üzerinde kolaylıkla betimlenebilmelerine karşılık Lazarus, kesintisiz bir akış da sergilemediklerini vurgulamaktadır. Bir sürecin sonucu daha sonraki sürecin gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Başa çıkma, bir problem durumu düzenlemek-yönetmek için benimsenen açık-gözlenebilen ve örtük-gözlenemeyen davranışları içermektedir. Kişilik ise karakteristik davranış örüntülerini, zaman içinde ve farklı durumlardaki yaşantıları yansıtan bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tanımlardan yola çıkarak, kişilik ve başa çıkma kavramlarını problem durumla bağlantılı etkinlikler olarak ele aldığımızda, bu iki kavramın en üst düzeyde çakıştıklarını söyleyebiliriz.

Diğer şıklarda yer alan kavramlar modele ait diğer kavramlardır.

Beklediğimiz yönde durumlarla karşılaşmadığımızda veya beklemediğimiz sonuçlarla karşılaştığımızda yoğun veya hafif şiddette, kısa veya uzun süreli olarak zorlanma yaşarız. Gündelik yaşamda, yaşanan zorlanma-güçlüğün stres kavramı ile eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmektedir. Psikolojide stres kavramının çeşitli açılardan ele alındığı görülmektedir. Bir bakış açısına göre stres, bazı duygusal davranışsal sonuçların ortaya çıkmasına neden olan veya aracılık eden bir etken, bir uyarıcı olarak görülmekte iken bir başka bakış açısına göre, bir durum içinde olan bireyin tepkisi olarak ele alınmaktadır. Stres, sadece olumsuz olaylarda değil, olumlu olaylarda da yaşanabilir. Dolayısıyla stresin yaşanması için olumsuz bir olayın olması gerekmez.

Üçüncü aşamada zihinsel olarak tasarlanan tepkinin uygulamaya geçmesi söz konusudur. Suat’ın ikramda bulunmaya (eyleme, uygulamaya) geçmeden önce elinin ayağına dolaşacağını düşünmesi ve beklediği gibi de ikram esnasında elinin ayağına dolaşması zihinsel olarak tasarladığı tepkiyi uygulamaya geçtiğini göstermektedir.

Stresin içsel kaynakları bireyin kişilik ve kişisel özelliklerinden oluşmaktadır. Stresin dışsal kaynakları ise zorlayıcı, gerginleştirici problem olarak algılanan durumun özelliklerini içerir. Çok çabuk heyecanlanma durumu bireyde strese neden olan içsel kaynaklara örnektir. Diğer şıklarda verilen örnekler ise bireyin kendisinden kaynaklı olmaktan çok dış etmenlerden kaynaklı başka bir değişle dışsal kaynaklı strese örnek oluşturmaktadır.

Durumun–olayın kontrol edilebilir olması, yani bireyin stres verici olarak değerlendirdiği durumu-olayı engelleyebiliyor olmasına ilişkin kişisel düşünceleri-yorumları, yaşayacağı stresin derecesini olumlu olarak etkilemektedir. Örneğin; 60 yaşındaki bir çalışanın emeklilik fikrine kendini hazırlayabiliyor olması, emeklilik sonrası eğer isterse yeni bir işte çalışabileceği düşüncesi, emeklilik döneminin birey için stres yapıcı etkisini azaltabilir. Öte yandan çalıştığı firmanın iflas nedeniyle kapanması durumunda işsiz kalan aynı yaştaki bir başka birey için yaşam daha “stresli’’ görünmektedir.

Stresin yaşanması, yaşanan stresin kişiler ve sosyal çevreleri tarafından kabul görmesi, toplumsal olarak onaylanması ya da onaylanmaması, oluşan hata ya da başarısızlık durumlarında bir mazeret olarak değerlendirilmesi de stresin sosyal yönünü yansıtmaktadır. Stres yaratıcı söylemlere erken yaşlarda aile ortamında şahit olan çocuk için modelden öğrenme yoluyla stres üretmeden söz edilebilir. Öte yandan birçok olumsuz duyguyu da içeren stresin, duyguların bulaşma özelliğine bağlı olarak sadece stres yaşayan bireyi değil, onun yakın ve uzak çevresini de etkileyen bir sisteme dönüşebildiği dikkate alınması gereken bir olgudur. Bu durum strese verilen sosyal tepkileri ifade etmektedir. Mine hanımın oğlunun durumunda da modelden, sosyal öğrenme ile stresi annesinden gözlemlemesi söz konusudur. Bu durum da strese verilen sosyal tepkilerdendir.

Folkman ve Lazarus’a göre başa çıkma, kişi ile çevresi arasındaki stresli etkileşimler sırasında değişebilen, dinamik bir süreçtir. Bu görüşe göre başa çıkma tarzı kavramlaştırması, değişen durumlara göre kişinin tepkilerini değişme becerisini yansıtmada kısıtlayıcı kalmaktadır.

Folkman ve Lazarus’un Stresle Başa Çıkma Model’ine göre Değer Biçme, kişinin olası bir stres yaratıcı ile ilgili yorumu olarak tanımlanmıştır. Modeldeki Durumu Yeniden Olumlu Olarak Değerlendirme kavramı ise, sorun üzerinde olumlu olarak durmayı içerir. İkincil Değerlendirme ise “Bir sorunla başa çıkmak için gerekli becerilere sahip miyim?” sorgulamasında olduğu gibi durumla etkili bir biçimde uğraşmak için kişinin kaynakları ve pozisyonuyla ilgili bir seri biliş olarak görülmektedir. Lazarus, başa çıkmanın, stresin üç öğesinden biri olduğunu belirtmektedir. Bu öğelerden biri kişinin kendine yönelik bir tehdidi algılama süreci olan birincil değerlendirmedir. Kişinin bu tehdide ilişkin neler yapabileceğini aklına getirmesi ikincil değerlendirmeyi oluşturur. Üçüncü süreç de başa çıkma olarak sözünü ettiğimiz ise bu tepkinin uygulanma sürecidir. Birincil değerlendirme, kişinin herhangi bir tehlike ile karşılaşıp karşılaşmadığı, içinde bulunduğu durumun getirebilecekleri ve götürebilecekleri üzerinde durmasıdır. Bir başka deyişle birincil değerlendirme kişi için stres verici durumun etkisi ve önemiyle ilgili bir seri düşünce anlamına gelmektedir. Birincil değerlendirmeler, olayın kişiyle ilgili, olumlu özelliklere sahip veya stresli olup olmadığı ile ilgilidir.

Duygu odaklı başa çıkma başlığı altında kaçma-kaçınma, inkâr, sorundan uzak durma, haz almacı kaçınmacılık, sosyal destek arama, yüzleştirici başa çıkma, kuruntulu düşünme, zihinsel anlamda sorunla meşgul olmama gibi eğilimler bulunmaktadır. Bunlardan inkâr; durumun gerçekliğini reddetme, görmezden gelmeye çalışma çabalarıdır. Uzak durma ise; stres yaratan durum, olay ya da uyarıcı hakkında düşünmeyi reddetme eylemlerini içerir. Kaçma-kaçınma ise yiyerek, içki- sigara içerek, ilaç kullanarak kendini daha iyi hissetme çabalarını içerir ve haz almacı kaçınmacılık olarak isimlendirilmiştir. Seçeneklerde yer alan problem odaklı başa çıkma ise farklı bir başa çıkma şekli olarak tehdit edici olayı ortadan kaldırma veya onun etkisini azaltma biçiminde problem çözme ve işlem yolları üzerinde odaklaşma gibi stresli durumun unsurlarını doğrudan değiştirmeye yönelik etkinlikleri içerir.

Alan yazında stresle başa çıkmanın cinsiyete, kişiliğe, kişilerarası ilişkilere, sağlık durumuna göre değişebileceğine ilişkin bulgular söz konusudur. Tam da bu yüzden belli olayların benzer şekilde stresle başa çıkmayı gerektirdiğini söylemek doğru bir bilgi değildir.

Başa çıkmanın farklı türlerinin hangi durumlarda kullanıldığı, kullanılması durumunda elde edilen sonuçların neler olduğu, belli başa çıkma türlerine yönelmenin ne tür kişilik özellikleriyle bağlantılı olduğu sıklıkla incelenen konulardır. Problem odaklı stratejileri kullanan kişiler daha uyumlu, buna karşılık inkâr, zihinsel anlamda durumla ilgili olmama, sorunla yüzleşmekten kaçma gibi kaçınma stratejilerini kullanan kişilerin, stresli yaşam olaylarının ardından uyumsuzluk yaşamalarını belirtmek başa çıkmanın kişiliğe göre değişip değişmediği sorusunu akla getirmektedir.

Kısa süreli stres, stresi belirleme yönündeki görüşmeden önceki 12 ay içinde oluşmuş durumlarla ilgilidir. Süreğen stresin kısa süreli olana göre, bireyin sağlığı üzerinde sürekli ve yıkıcı etkileri gözlenmektedir. Tetikleyici stres bir stres türü değildir ancak stresin oluşumunu tetikleyen unsurlar vardır. Yıkıcı stres ise birey için sağlıksız, yararsız ve hatta yıkıcı sonuçları içeren bir yapıdır. Soruda verilen durum ile bu stres türleri arasında bir benzerlik bulunmamaktadır. Yapıcı stres, bireyin biyolojik olarak yaşamının devamını ve çevreye uyumunu sağlama işlevini yansıtmaktadır. Orta düzeyde stres organizmasının çalışması, işlevsel davranışın geliştirilmesi, engellerin aşılması, sorunların çözülmesi, yaratıcı gücün devreye girebilmesi için gerekli olan bedensel ve psikolojik güçten oluşmaktadır. Ayşe Hanım, eşinin ölümünden sonra bir işe girerek işlevsel bir davranış geliştirmiş ve evinin ekonomik sorunlarını çözmek ve böylece çocuklarının ihtiyaçlarını karşılamaktaki engelleri aşmaya çalışmıştır. Bu durum da yapıcı strese örnek verilebilir.

Psikoloji bilim dalında strese ilişkin en tanınmış̧ ve birçok çalışmaya temel oluşturmuş̧ olan yaklaşımlardan biri Lazarus’a aittir. Bu görüşe göre stres, kişinin sahip olduğu kaynakları zorlayan veya aşan bir uyarıcı olarak gördüğü bir durumla karşılaşması olarak tanımlanmıştır.

Stresin algılanmasını etkileyen etmenler şunlardır: Durumun - olayın yordanabilir olması, Durumun - olayın kontrol edilebilir olması, Durumun - olayın zorlayıcı ya da geliştirici olması, Bir olayın – durumun ardışıklığı – sıklığı, Durumun – olayın kişinin olmasını istediği durumu engelleyici olması, Durumun – olayın içsel çatışma yaratıcı etkisi, Durumun – olayın tehdit edici etkisi ve Durumun – olayın değişimi beraberinde getiriyor olması.

Stres karmaşık bir yapıdır ve bu yapıyı anlayabilmek için oluşumunu tetikleyen unsurlara göre farklı sınıflamalar yapılabilir. Stresin yaşanma süresine dayalı olarak kısa süreli (akut) ve süreğen (kronik) stres biçiminde sınıflamak da olasıdır.Stresi işlevi açısından grupladığımızda; (a) yapıcı,(b) yıkıcı stresten söz edebiliriz.Buna göre toplam 4 çeşit stres bulunmaktadır. Dolayısıyla doğru cevap B seçeneğidir.

Bireyin iç̧ dünyasından veya sosyal çevresinden kaynaklanan-beslenen stresi tetikleyen olaylara-durumlara geliştirilen tepkileri üç̧ alt baslıkta toplayabiliriz; fizyolojik, psikolojik ve sosyal tepkiler.