YAŞLI BAKIMINDA TEMEL BİLGİLER

Yaş ilerledikçe bireylerde biyolojik, psikolojik, sosyal, ekonomik değişiklikler görülmektedir. Dolayısıyla yaşlanma biyolojik, psikolojik, sosyal ve ekonomik yaşlanma olarak da tanımlanmaktadır.

Sindirim sisteminde genel olarak diş kayıplarından başlayarak yemek borusu, mide, bağırsak gibi organların hareketleri, salgıları ve besinleri emme işlevlerinde azalma olmaktadır.

Yaşlılık dönemi yaşamın diğer dönemleri ile karşılaştırıldığında fiziksel ve zihinsel fonksiyonlarındaki bozulmanın, gerilemenin belirgin şekilde arttığı dönemdir. Bu nedenle birey yalnız biyolojik olarak değil, aynı zamanda psikolojik olarak da yaşlanabilir.

Toplum yaşlanmasında rol oynayan birincil etmen doğurganlıktaki azalmadır. Doğurganlıktaki azalma çocuk sayısının azalmasına ve yaşlı oranının artmasına yol açar.

Altmış beş yaş ve üzeri yaşlı nüfusun genel nüfus içindeki oranına göre toplumlar şöyle gruplandırılmaktadır:

• Genç toplum (65 yaş ve üzeri grup nüfusun %4’ünden az)

• Olgun toplum (65 yaş ve üzeri grup nüfusun %4-6.9’u)

• Yaşlı toplum (65 yaş ve üzeri grup nüfusun %7-10’u)

• Çok yaşlı toplum (65 yaş ve üzeri grup nüfusun %10’undan çok)

Kalp-damar hastalıkları (KDH), yüksek tansiyon (hipertansiyon), şeker hastalığı (diyabet), kanserler, kronik tıkayıcı akciğer hastalığı (KOAH), kas iskelet sistemi hastalıkları, bunama (demans), depresyon, görüme- işitme bozuklukları, kazalar. 

Yaşlılar, sosyal statü kaybı, sosyal ilişkilerde gerileme, gelir kaybı gibi deneyimler de yaşamaktadır. Yaşlılık döneminde gelir, eğitim ve sağlık güvencesi yoksunluğu en temel sorunlardır.  Sosyo-ekonomik dezavantajlar dışında günlük yaşamını kendi başına sürdürmede yetersizlik ve sonuçta bakım gereksinimi bu yaşta ön plana çıkabilecek sorunlardır.

Yaşlılıkta sağlığı korumanın temel hedefi sağlık ve sosyal sorunlar nedeniyle yaşam kalitesindeki bozulmayı önlemektir. Sağlığı etkileyen toplumsal ve çevresel koşulları değiştirerek hastalıklara yol açabilecek faktörleri önlemek en temel korumadır.

Yaşlıların yılda en az bir kez kapsamlı sağlık taraması ile sık g.rülen sağlık sorunları açısından değerlendirilmesi (kan basıncı, kan şekeri ve hemoglobin ölçümü, demans ve depresyon için ölçeklerin uygulanması, görme ve işitme fonksiyonları değerlendirilmesi) bu açıdan önemli ve önceliklidir. Kanser taramaları ülkemizde belirli kanserler için yapılmaktadır; bunlar kadınlarda meme ve rahim ağzı kanseri, kadın ve erkekte bağırsak kanseri taramasıdır. Meme kanseri açısından 70 yaşa kadar olan kadınlarda her iki yılda bir mamografi yapılabilir, yani genç yaşlılar bu programda ele alınmaktadır. Rahim ağzı kanseri taramasına, daha önce yapılan test sonuçlarına göre 65 yaştan sonra gerek olmayabilir. Bağırsak kanseri taramaları da 70 yaşa kadar hem erkek hem de kadınlarda yapılmaktadır.

Dünya genelinde 20. yüzyılda dikkati çekmeye başlayan toplum yaşlanması uluslararası düzeyde ilk kez Viyana’da 1982 yılında yapılan Birleşmiş Milletler Dünya Yaşlanma Asamblesi’nde gündeme gelmiştir.

Birleşmiş Milletlerin kabul ettiği yaşlı ilkeleri şunlardır:

• Bağımsızlık

• Katılım

• Bakım

• Kendini gerçekleştirme

• İtibar, saygınlık. 

Birleşmiş Milletler yaşlı ilkeleri, DSÖ uluslararası yaşlı yılı gerekçeleri, uluslararası eylem planı ve ulusal eylem planı hedefleri incelendiğinde yaşlıların temel gereksinimlerinin şu başlıklarda toplandığı söylenebilir:

• Ekonomik yeterlilik

• Sosyal güvence varlığı

• Toplum tarafında kabul görme, saygınlık

• Toplumsal yaşama katılım

• Toplumdaki karar verme mekanizmalarına katılım

• Toplum içinde kendi ortamında yaşam

• Bağımsız yaşamın sürdürülmesi

• Güvenli barınma koşulları

• Sosyal destek sağlanması

• Sosyal bakım hizmetlerine evde ve kurumda erişim

• Sağlık hizmetlerine evde ve kurumda erişimdir. 

Aktif yaşlanmanın belirleyicileri şunlardır:

• Ekonomik belirleyiciler (gelir, sosyal güvenlik, iş)

• Sosyal belirleyiciler (sosyal destek, şiddet ve istismar, eğitim)

• Davranışsal belirleyiciler (sigara, fiziksel aktivite, sağlıklı beslenme, alkol, ağız sağlığı, ilaç kullanımı, tedaviye uyum)

• Bireysel belirleyiciler (biyolojik ve genetik, psikolojik faktörler)

• Fiziksel çevre (güvenli konutlar, temiz su, temiz hava, güvenli besin)

• Sağlık ve sosyal hizmetler. 

Toplum temelli bakım ise sağlığın sürdürülmesi, geliştirilmesi, hastalık ve yetersizliklerin olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi amacıyla yaşlı bireylere ve ailelerine, kendi yerleşim yerlerinde sağlık ve sosyal hizmetlerin harmanlanarak birlikte sunulmasıdır. 

Bu bakımda amaç yaşlıların kendi evlerinde olabildiğince bağımsız kalmalarının sağlanmasıdır. Bu amaçla yaşlılar düzenli olarak izlenmelidir. Bu izlem birinci basamak sağlık hizmeti sunan kurumlarda yılda en az iki kez olacak şekilde planlanmalıdır. Yaşlının risk durumuna göre izlem sıklığı artırılmalıdır.

Yaşlıların sosyal hizmet açısından kurumsal bakımında, ülkemizde de bulunan, iki farklı kurum ağırlıklı olarak yer almaktadır. Bunlar huzurevleri ya da bakımevleridir.

Bakımevleri, tıbbi hizmetler, hemşirelik bakımı ve diğer destek hizmetleri de sunan uzun veya kısa süreli bakım kuruluşlarını içeren geniş kapsamlı bir terimdir. Evde bakılamayan, hastanede yatışı da gerektirmeyen kişilerin bakımının sağlandığı birimlerdir. 

Bu indeks 0-14 yaş grubu 100 çocuk başına 65 yaş ve üzeri yaşlı sayısını gösterir. 65 yaş ve üzeri yaşlı sayısının çocuk sayısına bölünmesi ve 100 katsayısı ile çarpılması ile hesaplanır. Toplumlar yaşlandıkça ya!lanma indeksi de artar.

• Yaşlılarda fiziksel ve zihinsel gerileme kaçınılmazdır.

• Yaşlıların gereksinimleri birbirine benzemektedir.

• Üretkenlik ve yaratıcılık genç bireylere özgüdür.

• Modern toplumlarda yaşlıların deneyimlerinin pek önemi yoktur.

• Çoğu yaşlı sakin ve sessiz bir yaşam istemektedir.

• Yaşlıların temel gereksinimleri hastaneler ve hemşirelerdir.

• Yaşlılara sunulan hizmetler gençlere ayrılan kaynakları azaltmaktadır.

Bir toplumda çocuk ve genç nüfus azalıp erişkin ve yaşlı nüfus artıyorsa bu toplumun yaşlandığı ifade edilebilir. Toplum yaşlandıkça, yaşlı nüfus sayısal ve oransal olarak artarken, toplumda ortanca yaş da artar. Toplum yaşlanmasında rol oynayan birincil etmen doğurganlıktaki azalmadır. Doğurganlıktaki azalma çocuk sayısının azalmasına ve yaşlı oranının artmasına yol açar. Doğurganlıktaki azalma ile birlikte ölümlülükteki azalma ve beklenen yaşam süresinin uzaması da toplum yaşlanmasında rol oynayan bir etmendir.