YAŞLI PSİKOLOJİSİ

Yaşlıların sosyal çevreleri dardır. Yaşlıların sosyal çevrelerinde üç tür ilişkinin öne çıkmaktadır. Bunlar: (a) eş, kardeş, çocukluk arkadaşları gibi bireylerle kurulan yakın ilişkiler, (b) gençlik yıllarından beri devam eden dostlarla kurulan sosyal ilişkiler, (c) resmi grup ya da kulüplere üyelikler aracılığı ile geliştirilen ilişkilerdir. Bu ilişkilere bakıldığında ilk iki grubun uzun zamandan beri süregelen samimi ilişkiler içerdiği görülmektedir. Bu ilişkiler yaşlı bireylerin kendilerini güvende hissettikleri, tanıdık kişilerden oluşan ilişkiler olup, yaşlıların yaşamında önem verdikleri en temel sosyal destek kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer yandan yaşlı bireylerin resmi grup ya da kulüplere üyelik yolu ile oluşturdukları sosyal ilişkilerin de yaşamlarındaki rolü azımsanmayacak derecede değerlidir. Çünkü dernek, sivil toplum kuruluşları ya da benzeri toplum yararına işlerde görev alan yaşlıların, burada geliştirdikleri ilişkiler kendilerini üretken ve faydalı hissetmelerine aracılık etmektedir.

Yaşlılık dönemi fiziksel ve bilişsel değişikliklerle birlikte sosyal değişikliklerin de meydana geldiği bir dönemdir. Bu dönemde sosyal gelişim alanında gözlenen en kritik değişikliklerden biri sağlık durumunun bozulmasına bağlı olarak hareket özgürlüğünün sınırlanmasıdır. Bu değişiklik yaşlıların bir bölümünün evden dışarı çıkmasını zorlaştırmakta, bir bölünün de toplumsal etkinliklere uzun süre ya da tek başına katılım göstermesini engellemektedir. Böylece fiziksel sınırlılıklar nedeniyle yaşlı bireylerin sosyal yaşamdan geri çekilmek zorunda kaldıkları görülmektedir. Bu geri çekilme sosyal çevrenin daralmasına yol açmaktadır. Yaşlı bireylerin sosyal çevrelerinin daralmasına neden olan bir başka değişiklik de akranlarının kaybıdır. Yaşlılık yaşamın son dönemi olduğu için bu dönemdeki bireyler arkadaşlarının ölümüne tanıklık edebilmektedir. Arkadaşların kaybedilmesi yaşlıların sahip oldukları sınırlı ilişkilerini kaybetmeleri ve gittikçe kendilerini daha yalnız hissetmeleri anlamına gelmektedir. Yaşlılık döneminde çocukların yetişkine dönüşmesi ve eşle ilişkilerin değişmesi de bireylerin duygusal ve sosyal gelişimini etkileyen değişiklikler arasındadır. Buna göre yaşlı bireylerin yetişkin çocukları kendi yaşamlarına odaklanmakta, kendilerine özgü planlar, öncelikler ve iş yoğunluğu gibi nedenlerle ebeveynlerine yeterince zaman ayıramamaktadır. Bu da yaşlıların çocuklarıyla ortak paylaşımlarının azalmasına yol açmaktadır. Üstelik yetişkin çocukların her birinin evden ayrılmasıyla birlikte, yaşlı çiftler daha önce çocuklarıyla yaşadıkları evde baş başa kalmaktadırlar. Bu durum yaşlı eşler arasındaki ilişkiyi değiştirebilmektedir. Bu süreçte kimi çiftler duygusal olarak yakınlaşırken, kimilerinin de birbirlerine karşı eskiden beri sürdürdükleri olumsuz duyguları daha da artmakta ve evlilik uyumu zedelenebilmektedir. Yaşlılıkta gözlenen başka bir değişiklik de emekliliktir. Emeklilik yaşlı bireylerin çalışma yaşamının sona ermesi ile başlayan bir süreçtir. Toplumsal yapı içinde yaşlı bireylerin üretkenliklerini kaybettiklerine yönelik yaygın bir anlayışın bulunması, yaşlıların çalışma yaşamından uzaklaştırılmalarını gerekli kılmıştır. Ancak yaşlılar emekli olduktan sonra iş yerindeki rollerini ve sosyal çevrelerini kaybettikleri için genellikle bir uyum güçlüğü yaşamaktadırlar. Çünkü yaşlılar açısından emeklilik statü kaybı anlamına gelmektedir. İş sayesinde topluma katkıda bulunduklarını düşünen yaşlıların bir bölümü, emeklilikte kendilerini işe yaramayan kimseler olarak görmeye başlamaktadırlar. Öte yandan emeklilikte iş rollerinin yerine yeni roller ve ilişkiler geliştirebilen yaşlıların gelişimlerini uyumlu bir şekilde sürdürebildiklerini söylemek mümkündür. Yaşlı bireylerin yaşamındaki bir başka kritik gelişme de eşin kaybıdır. Eşler uzun süreden beri birlikte yaşadıkları için birbirlerini en iyi tanıyan ve anlayan kişilerdir. Bu nedenle yaşlı bir bireyin yaşamındaki en önemli sosyal destek kaynağı eşidir. Eşin kaybı yaşlıların kendilerine en yakın gördükleri, en çok zaman geçirdikleri ve kendilerini en çok anladığını düşündükleri bir parçalarını kaybetmeleri anlamına gelmektedir. Bu nedenle eşini kaybeden yaşlıların yalnızlık duygularının arttığı ve hatta depresyon riski altında oldukları söylenebilir.

Yaşamın her döneminde olduğu gibi yaşlılık döneminde de arkadaşlık, bireylerin yaşamında önemli bir yere sahiptir. Yaşlıların arkadaşlık ilişkilerinde önceki dönemlerden farklı bazı yönelimler ortaya çıkmaktadır. Bu yönelimlerin en dikkat çeken özelliği arkadaş seçim kriterlerinin değişmesidir. Buna göre yaşamın önceki dönemlerinde her birey kendisine benzer özelliklere sahip bireylerle arkadaşlık etmek isterken, yaşlılık döneminde sosyal çevrenin daralması yaşlı bireyleri bu türden bir ayrım yapmaksızın, kendilerini kabul eden herkesle arkadaşlık etmeye sevk etmektedir. Diğer yandan yaşlıların arkadaşlık ilişkilerinde din, ırk, etnik köken gibi özellikleri de dikkate almadıkları ve daha esnek bir bakış açısı geliştirdikleri görülmektedir. Çünkü aile üyeleri ya da çocukları tarafından eskisi kadar ziyaret edilmeyen yaşlılar kendilerini yalnız hissetmektedir. Bu yalnız duygusuyla başa çıkmalarında en önemli destek kaynakları arkadaşlarıdır. Arkadaşları yaşlı bireyleri yadırgamadan kabul etmekte, hastalıkları yüzünden evden çıkamadıklarında kendilerini ziyaret ederek toplumla bağ kurmalarını kolaylaştırmakta ve iyi vakit geçirmelerine aracılık etmektedir. Bu yönleri ile arkadaşlık yaşlılık döneminde özel, yakın ve güvenilir bir ilişki biçimine dönüşmektedir.

Gönüllü emekli olan, emekliliğe hazırlanan, sağlıklı ve yeterli düzeyde emeklilik gelirine sahip bireylerin emekliliğe uyumu daha kolaydır.

Emekliliğe uyum bir takım evrelerden oluşmaktadır. Bu evreler balayı evresi, hayal kırıklığı evresi, yeniden yönelim evresi, kararlılık evresi ve sonlandırma evresidir

Emekli olduktan sonra kendisini işe yaramaz hisseden bireyler emekliliğin bekledikleri gibi bir dönem olmadığını düşünmekte ve çalışma yaşamını özlemektedir. Bu bireylerin içinde bulundukları evre hayal kırıklığı evresi olarak adlandırılmaktadır.

Yaşlıların sosyal çevreleri dardır. Yaşlıların sosyal çevrelerinde üç tür ilişkinin öne çıkmaktadır. Bunlar: (a) eş, kardeş, çocukluk arkadaşları gibi bireylerle kurulan yakın ilişkiler, (b) gençlik yıllarından beri devam eden dostlarla kurulan sosyal ilişkiler, (c) resmi grup ya da kulüplere üyelikler aracılığı ile geliştirilen ilişkilerdir. Bu ilişkilere bakıldığında ilk iki grubun uzun zamandan beri süregelen samimi ilişkiler içerdiği görülmektedir. Bu ilişkiler yaşlı bireylerin kendilerini güvende hissettikleri, tanıdık kişilerden oluşan ilişkiler olup, yaşlıların yaşamında önem verdikleri en temel sosyal destek kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer yandan yaşlı bireylerin resmi grup ya da kulüplere üyelik yolu ile oluşturdukları sosyal ilişkilerin de yaşamlarındaki rolü azımsanmayacak derecede değerlidir. Çünkü dernek, sivil toplum kuruluşları ya da benzeri toplum yararına işlerde görev alan yaşlıların, burada geliştirdikleri ilişkiler kendilerini üretken ve faydalı hissetmelerine aracılık etmektedir.

Bazı yaşlılar emeklilik yaşamının gerçekleriyle karşılaştıktan sonra, sahip oldukları koşulları yeniden değerlendirip kendileri için yeni emeklilik rolleri geliştirmektedir. Yeniden yönelim olarak adlandırılan bu evrede bireyler toplum yararına gönüllü işlerde çalışma, torun bakma, dini etkinliklere katılma, el sanatları ile uğraşma gibi roller üstlenerek, içinde bulundukları gelişim dönemine ve emeklilik standartlarına uygun bir şekilde yaşamlarını yeniden yapılandırmaktadırlar.

Kararlılık evresinde emekli bireyler kişisel gelişim ve topluma katılım açısından en doyum alabilecekleri şekilde yaşamlarını bir düzene sokmakta ve bu düzeni sürdürmektedirler.

Yaşlı bireyler bedensel güçlerinin azalmasıyla birlikte ortaya çıkan   fiziksel kayıplar sosyal ilişkilerinde de kayıplar yaşatmaktadır. Bu dönemdeki bireyler akranlarının ölümü nedeniyle bazı sosyal ilişkilerini kaybetmektedirler. Hayatta kalanlarla ise fiziksel sınırlılıklar nedeniyle eski sıklıkta görüşememektedirler

Eş, kardeş, çocukluk arkadaşları gibi bireylerle kurulan yakın ilişkiler; yaşlı bireylerin kendilerini güvende hissettikleri, yaşlıların yaşamında önem verdikleri en temel sosyal destek kaynağıdır.

Yaşlılık kayıplar, gerilemeler, ölüm korkusu, parasal sıkıntıların neden olduğu uyumsuzluklar günlük yaşamlarını sürdürmelerini engelleyecek düzeye ulaştığında depresyon ve intihar düşünceleri  
ortaya çıkabilmektedir.

Yaşlılıkta arkadaşlık diğer gelişim dönemlerinden farklı olarak ruh sağlığını güçlendiren temel faktörlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır

Arkadaşlık ilişkilerinin sosyal yaşama hazırlama işlevi; ergenlikteki arkadaşlık ilişkilerinin önemli bir sonucudur

Yaşlılıkta sosyal çevre daralmakta; çeşitli hastalıklar ortaya çıkabilmektedir. Evden çıkmayı engelleyen fiziksel sorunları olan yaşlı, arkadaşları tarafından ziyaret edildiğinde dış dünya ile bağlarını sürdürebilme fırsatı bulur...

Yaşlılık döneminde arkadaşlıkların uzun sürdüğü, yoğun duygular içerdiği, gönüllülüğe ve eşitliğe dayandığı görülmektedir

Yeniden yönelim olarak adlandırılan evrede bireyler  gönüllü işlerde çalışma, torun bakma, dini etkinliklere katılma, el sanatları ile uğraşma gibi roller üstlenerek, içinde bulundukları gelişim dönemine ve emekliliğe uyum sağlamaktadırlar

Emekli olduktan hemen sonraki evre balayı evresidir. Balayı evresindeki emekliler genellikle çalışma yaşamında yapmak isteyip de, yapamadıkları her şeyi gerçekleştirmeye çalışmaktadırlar

Bazı yaşlıların emeklilik yaşamının gerçekleriyle karşılaştıktan sonra, sahip olduğu koşulları yeniden değerlendirip gönüllü işlerde çalışma, torun bakma, dini etkinliklere katılma, el sanatları ile uğraşma gibi roller üstlenerek yaşamlarını yeniden yapılandırmaları  yeniden yönelim evresidir.

Yaşamın her döneminde olduğu gibi yaşlılıkta da aile, kardeşler, eş, arkadaşlar sosyal destek kaynağıdır.