YAŞLI PSİKOLOJİSİ

Yaşlılık döneminde yaşanan karmaşa ise benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluktur. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bilgelik’ kazanılır.

Henry ve Cumming (1961) tarafından geliştirilen bu kurama göre bireyler yaşlılığın getirdiği değişimlerle birlikte aktif ve sosyal yaşamdan yavaş biçimde uzaklaşmaktadır. Çünkü yaşlılıkla birlikte birey kendiyle ilgili endişelere odaklanmakta, daha fazla ben merkezci olup diğer insanlardan uzaklaşmayı, yaşamdan kopmayı seçmektedir. Ancak bu geri çekilme her ilişki ile benzer biçimde olmayabilir, bazı ilişkilerde geri çekilme görülürken bazı ilişkiler ise devam eder. Uzaklaşma süreci bazen tercihler sonucu bazen ise çevresel koşullar sonucunda gerçekleşir. Ancak temel olarak yaşlılık süreciyle birey toplumdan kendini çekme yoluna gider ve toplumda bu süreci olumlu biçimde destekler. Bu süreç doğal biçimde gerçekleşir, hem bireyin kendisi bunu ister hem de çevre bunu ondan talep eder.

Son olarak bu dönemde yaşanan kayıplar, fiziksel ve zihinsel güçteki gerilemeler nedeniyle geçmişi değerlendirmek değil günlük deneyimlere odaklanmak söz konusudur. Temel güven aşamasında kazanılmış umut bu dönemde bireyi korumaya devam edebilir. İşte tüm bu olumsuz etkiler kabul edildiğinde bu dokuzuncu dönemde yaşlılık aşkınlığının ortaya çıkması mümkündür. Yaşlılık aşkınlığı bir şeyleri aşmak ve ötesine geçmek olarak tanımlanmıştır. Özetle bu dönem birçok karmaşanın yeniden gün yüzüne
çıktığı ama aynı zamanda benlik bütünlüğünün de aşıldığı, evren ve diğer tüm insanlarla bütünleşilen bir dönemdir.

nevrotizm kişilik özelliği daha çok olumsuz duyguları yaşamakla ilgilidir. Bu kişilik özelliğine yüksek düzeyde sahip bireyler yaşamı zor, tehdit edici ve problemli olarak algılayan, çabuk kaygı ve stres yaşayan kişilerdir. Bu kişilik özelliğinin diğer ucunda duygusal denge gelmektedir. Diğer bir temel kişilik özelliği dışa dönüklüktür. Dışa dönüklük özelliği yüksek olan bireyler konuşkan, neşeli ve sosyal bireylerdir. Dışa dönüklüğün diğer ucunda ise içe dönüklük yer almaktadır. Açıklık kişilik özelliği ise deneyime açık olmakla ilişkilidir. Bu kişilik özelliğine yüksek düzeyde sahip kişiler yeni fikirlere, deneyimlere açık, yaratıcı kişilerdir. Uyumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler ise diğer insanlar ile iş birliğine dayalı ilişkiler kuran, diğer insanlara güven duyan bireylerdir. Öz-disiplin kişilik özelliği ise davranışlarda ısrarcı olma ve dürtüyü kontrol etmekle ilgilidir. Bu özelliğe yüksek düzeyde sahip bireyler sorumlu davranan, düzenli bireylerdir (McCrea ve John, 1992).

Ancak son yıllarda farklı araştırmacılar (Goldberg, 1990; McCrae ve Costa, 1992) tarafından gerçekleştirilen araştırmalar tutarlı biçimde beş temel kişilik özelliği olduğuna ilişkin bulguları ortaya koymuşlardır. Bu kişilik özellikleri nevrotiklik, dışa dönüklük, açıklık, uyumluluk ve öz-disiplindir. Bu kişilik özelliklerinden dışa dönüklük ve uyumluluk daha çok kişiler arası ilişkileri temel alan kişilik özellikleridir.

Uyumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler ise diğer insanlar ile iş birliğine dayalı ilişkiler kuran, diğer insanlara güven duyan bireylerdir.

Bütünleşmiş kişilik tipindeki bireyler yüksek yaşam doyumuna sahip, iyi işleyen, bilişsel yetenekleri tam, olgun, esnek bireylerdir. Bu kişilik tipinin yeniden örgütleyici, odaklanmış ve kopmuş olmak üzere üç alt tipi bulunmaktadır. Odaklanmış tip ise orta düzeyde etkinlik düzeyine ve yüksek yaşam düzeyine sahip bireylerdir. Etkinliklerde seçicidirler, zaman ve enerjilerini bir iki role odaklarlar.

Üç tür olası benlik tanımlanmıştır; beklenen, umulan ve korkulan benlik. Beklenen benlik bireyin şuan ki koşullarını değerlendirip, gelecekte gerçekleşeceğini düşündüğü benliği, umulan benlik ise gerçeklemesini istediği benliği ve korkulan benlik ise bireyin gerçekleşmesinden korktuğu benliğini içermektedir.

Kişilik tanımlarındaki ilk ortak nokta kişiliğin ayırtedicilik özelliğidir. Her bireyin kişiliği kendine özgü olduğu için kişilik bireyi diğerlerinden ayıran özellikler ve nitelikler topluluğudur. Örneğin Mete çalışkan birisidir dediğimizde bu özelliğinin onu diğer insanlardan ayıran bir özellik olduğuna vurgu yaparız. Kişilik tanımlarında aynı zamanda kişiliğin sürekliliğine ve tutarlılığına da vurgu yapılmaktadır. Bu vurgu ile kişiliğin hem zaman içinde ve hem de farklı durumlarda benzer tepki ve davranışlar gösterilmesine yol açtığı kastedilmektedir. Örneğin düzenli bir bireyin hem iş yaşamında hem de ev yaşamında düzenlilik göstermesini bekleriz. Ayrıca tanımlarda ortak biçimde kişiliğin çeşitli özelliklerin yapılaşmış, birbiri ile ilişkiler oluşturan özellikler bütünü olduğunun da vurgulandığı görülmektedir. Kişiliğin bu özelliği kişiliği oluşturan öğelerin birbirinden bağımsız olmadıkları, birbirleri ile çeşitli örüntüler oluşturarak biricik bir yapı kazanması ile ilgilidir. Örneğin girişken, sorumluluk sahibi ve duyarlı bir kişinin bu özelliklerinin örüntüsü o bireyin biricik bir kişilik oluşturmasını sağlar. Kişiliğin vurgulanan bir diğer yanı ise bireyin çevresi ile kurduğu ilişki biçimlerini içermesidir. Örneğin kaygılı olmak da diğer insanlarla olumlu ilişkiler geliştirmek de kişiliğin öğeleridir. Bu özellikler göz önüne alındığında kişilik bireyleri diğerlerinden ayıran, diğerleri ile ilişkileri belirleyen, tutarlı ve yapılanmış özellikler bütünü olarak ele alınabilir. Doğru yanıt B’dir.

Erikson’a göre yaşamın ilk yılında temel karmaşa temel güven oluşturmaya karşı güvensizliktir. Bu dönemdeki karmaşa başarılı biçimde çözüldüğünde ‘umut’ kazanılır. Yaklaşık iki üç yaş arası dönemde ise özerkliğe karşı utanç karmaşası yaşanır ve bu karmaşanın başarılı biçimde çözülmesi ile ‘irade’ kazanılır. Ardından yaklaşık olarak üç beş yaş aralığını kapsayan dönemde girişimciliğe karşı suçluluk çatışması yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘amaç’ kazanılır. Okul yılları ile birlikte ise başarıya karşı aşağılık duygusu çatışması yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘yeterlik’ kazanılır. Ergenlik ile birlikte kimliğe karşı rol karmaşası yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bağlılık’ kazanılır. Oldukça fırtınalı olan ergenlik döneminde bireylerin kendisi ve çevresi ile daha az çatışma yaşayarak bu dönemi başarılı bir şekilde atlatıp kimlik kazanması önceki dört aşamadaki çatışmayı nasıl çözümlediğine bağlıdır. Genç yetişkinlik yıllarında ise bireyler yakınlığa karşı yalıtılmışlık karmaşası yaşarlar ve bu karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘sevgi’ kazanılır. Yetişkinlik yıllarında ise üretkenliğe karşı durgunluk karmaşası yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘ilgi’ kazanılır. Yaşlılık döneminde yaşanan karmaşa ise benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluktur. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bilgelik’ kazanılır. Doğru yanıt A’dır.

Peck’e göre yaşlılık döneminde benlik bütünlüğüne ulaşılması için yapılması gerekli olan birtakım düzenlemeler bulunmaktadır, benlik bütünlüğü bu düzenlemeler sonucunda gerçekleşmektedir. Benlik bütünlüğü için gerçekleştirilmesi gereken düzenlemelerden ilki benlik farklılaşmasına karşın iş rolüne saplanmadır. Yaşlılık döneminde gerçekleşen ve gerçekleşecek olan emeklilikle birlikte bireylerin kendi öz-değerlerini çalışma yaşamı dışında tanımlamayı öğrenmeleri gerekliliğine dikkat çekilir. Bu düzenlemeyi iyi bir şekilde yapan bireyin öz-değeri tamamen işine bağlı değildir, çeşitli rollere ve karmaşık benlik duygusuna sahiptir. Bir diğer gerekli düzenleme ise bedeni aşmaya karşın bedene saplanma’dır. Yaşlılıkla birlikte gerçekleşen fiziksel gerilemeler, ağrı ve sızılar nedeniyle daha genç yaşlarda yapılan aktiviteler bu dönemde gerçekleştirilemeyebilir. Bu nedenle bireylerin azalan fiziksel kapasiteyle yaşamdan keyif alma yollarını bulmaları gerekir. Son gerçekleştirilmesi gerekli düzenleme ise benliği aşmaya karşın benliğe saplanmadır. Bu düzenleme yaşamın sonu olduğu ve odağın kendi ihtiyaçlarında değil gelecek kuşaklarda olması gerektiği bakış açısını geliştirmeyi içerir. Bunu başaran bireyler kalıcı anlamı olan bir şey başardıklarını hissederler. Bu anlam ise çocuk yetiştirme, güçlü kişiler arası ilişkiler geliştirme ve topluma anlamlı katkılar sağlama ile gerçekleşebilir. Benliği aşmayı geliştirmek Erikson’ un benlik bütünlüğüne sahip olmaya benzemektedir. Doğru yanıt E’dir.

Yaşlılık aşkınlığı bir şeyleri aşmak ve ötesine geçmek olarak tanımlanmıştır. Bunu yaşayan bireylerin ise; evren ile bütünleşme içinde olduklarını hissettikleri, zaman algılarının ise bugün, en fazla gelecek haftayı içerdiğini, mekânsal algılarının gerilediği, ölümü herkesin yaşayacağı fikrini benimsedikleri ve kendilik algılarının genişleyerek bağlantılı olunan diğer insanları da kapsar hale geldiği deneyimleri yaşadığı öne sürülmektedir. Özetle bu dönem birçok karmaşanın yeniden gün yüzüne çıktığı ama aynı zamanda benlik bütünlüğünün de aşıldığı, evren ve diğer tüm insanlarla bütünleşilen bir dönemdir. Doğru yanıt B’dir.

Yeniden örgütleyici tip çok çeşitli etkinlere katılan, sürekli olarak eski etkinleri yenileri ile değiştiren bireylerdir. Etkinliklerini sürekli olarak yeniden örgütlerler. Odaklanmış tip ise orta düzeyde etkinlik düzeyine ve yüksek yaşam düzeyine sahip bireylerdir. Etkinliklerde seçicidirler, zaman ve enerjilerini bir iki role odaklarlar. Kopmuş tipte ise bireyin etkinlik düzeyi düşük ancak yaşam doyumu yüksektir. Bireyler kendi istekleri doğrultusunda rol ve sorumluluklarından uzaklaşmış bireylerdir. Dünyaya yönelik ilgileri vardır ancak bu ilgi sosyal bağlantılarla ilişkili değildir. Daralmış kişilik tipinde yaşlanmaya karşı kendini savunmakla meşgul olunur ve bu savunma bireyin kendi sosyal etkileşim ve enerjisini daraltarak gerçekleştirilir. Bu kişilik tipinde orta düzeyde etkinlik düzeyi ve orta ya da yüksek düzeyde yaşam doyumu görülür. Sebatlı kişilik tipinde orta yaş dönemi örüntülerini mümkün olduğunca uzun süreli olarak korumaya odaklanılmıştır. Bu kişilikteki bireyler yüksek yaşam doyumuna ve orta ya da yüksek düzeyde etkinlik düzeyine sahip kişilerdir. Doğru yanıt D’dir.

Atchley (1971) tarafından geliştirilmiş olan Süreklilik Kuramına göre yaşlılık döneminde de birey diğer dönemlerdeki özellikleri bağlamında süreklilik gösterme eğilimine sahiptir. Süreklilik zaman içerisinde evrimsel tutarlılık ve bağlantılı olma anlamına gelmektedir. Bireyin değerleri, tutumları, inançları, benlik algısı, ilişkileri, yaşam stili süreklilik gösterir. Ancak kuram özelliklerin tamamen aynı kaldığına değil uyuma vurgu yapmaktadır. Değişim ve süreklilik eş zamanlı olarak gerçekleşir, önemli olan süreklilik ve değişim arasında dengeyi sağlamaktır. Bireyler çevre koşullarında meydana gelen değişimlere uyum sağlarlar. Bu uyum sağlama ise süreklilik oluşturmakla gerçekleştirilir. Doğru yanıt D’dir.

Yetişkinlik ve yaşlılık sürecinde kişilik özelliklerinin bazılarında değişimler olabilmektedir. Bu özelliklerin yıllar içerisindeki değişimini ele alan 92 araştırmayı inceleyen bir çalışma dışa dönüklüğün bir boyutu olarak sosyal canlılığın ve açıklığın yaşlılıkla birlikte azaldığını, uyumluluk ve sorumluluğun ise arttığını göstermiştir. Bu bulgulara çok benzer bulgular bir başka araştırmada da elde edilmiş ve dışa dönüklük ve nevrotiklik yaşlılıkla çok değişiklik göstermezken, açıklık kişilik özelliğinin 60’lı yaşlardan itibaren düştüğü, uyumluluk ve sorumlulukta ise artış olduğu ortaya konmuştur. Özetle bireyler yaşlılık dönemiyle birlikte diğer insanlar ile daha uyumlu ilişkiler geliştirebilen ve yaşamlarında daha sorumlu bireyler olmakta ancak bir yandan da yeni fikir ve deneyimlere daha kapalı bireyler olma eğilimi göstermektedirler. Doğru yanıt B’dir.

Olası benlikler bireyin gelecekteki benliğine ilişkin değerlendirmelerini içermektedir. Üç tür olası benlik tanımlanmıştır; beklenen, umulan ve korkulan benlik. Beklenen benlik bireyin şuan ki koşullarını değerlendirip, gelecekte gerçekleşeceğini düşündüğü benliği, umulan benlik ise gerçeklemesini istediği benliği ve korkulan benlik ise bireyin gerçekleşmesinden korktuğu benliğini içermektedir. Doğru yanıt E’dir.

Bu kişilik özellikleri nevrotiklik, dışa dönüklük, açıklık, uyumluluk ve öz-disiplindir. Nevrotizm kişilik özelliği daha çok olumsuz duyguları yaşamakla ilgilidir. Bu kişilik özelliğine yüksek düzeyde sahip bireyler yaşamı zor, tehdit edici ve problemli olarak algılayan, çabuk kaygı ve stres yaşayan kişilerdir. Bu kişilik özelliğinin diğer ucunda duygusal denge gelmektedir. Diğer bir temel kişilik özelliği dışa dönüklüktür. Dışa dönüklük özelliği yüksek olan bireyler konuşkan, neşeli ve sosyal bireylerdir. Dışa dönüklüğün diğer ucunda ise içe dönüklük yer almaktadır. Açıklık kişilik özelliği ise deneyime açık olmakla ilişkilidir. Bu kişilik özelliğine yüksek düzeyde sahip kişiler yeni fikirlere, deneyimlere açık, yaratıcı kişilerdir. Uyumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler ise diğer insanlar ile iş birliğine dayalı ilişkiler kuran, diğer insanlara güven duyan bireylerdir. Öz-disiplin kişilik özelliği ise davranışlarda ısrarcı olma ve dürtüyü kontrol etmekle ilgilidir. Bu özelliğe yüksek düzeyde sahip bireyler sorumlu davranan, düzenli bireylerdir. Bu kişilik özelliklerinden dışa dönüklük ve uyumluluk daha çok kişiler arası ilişkileri temel alan kişilik özellikleridir. Doğru yanıt C’dir.

Erikson’a göre yaşamın ilk yılında temel karmaşa temel güven oluşturmaya karşı güvensizliktir. Bu dönemdeki karmaşa başarılı biçimde çözüldüğünde ‘umut’ kazanılır. Yaklaşık iki üç yaş arası dönemde ise özerkliğe karşı utanç karmaşası yaşanır ve bu karmaşanın başarılı biçimde çözülmesi ile ‘irade’ kazanılır. Ardından yaklaşık olarak üç beş yaş aralığını kapsayan dönemde girişimciliğe karşı suçluluk çatışması yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘amaç’ kazanılır. Okul yılları ile birlikte ise başarıya karşı aşağılık duygusu çatışması yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘yeterlik’ kazanılır. Ergenlik ile birlikte kimliğe karşı rol karmaşası yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bağlılık’ kazanılır. Oldukça fırtınalı olan ergenlik döneminde bireylerin kendisi ve çevresi ile daha az çatışma yaşayarak bu dönemi başarılı bir şekilde atlatıp kimlik kazanması önceki dört aşamadaki çatışmayı nasıl çözümlediğine bağlıdır. Genç yetişkinlik yıllarında ise bireyler yakınlığa karşı yalıtılmışlık karmaşası yaşarlar ve bu karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘sevgi’ kazanılır. Yetişkinlik yıllarında ise üretkenliğe karşı durgunluk karmaşası yaşanır. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘ilgi’ kazanılır. Yaşlılık döneminde yaşanan karmaşa ise benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluktur. Bu dönemdeki karmaşanın başarılı biçimde çözümlenmesi ile ‘bilgelik’ kazanılır. Doğru yanıt B’dir.

"Ahmet hem işyerinde hem de evde çok tutumludur" dediğimizde kişiliğin tutarlılık özelliğine, bu özelliğin farklı ortamlarda da sergilenmesine vurgu yaparız. Bu da kişinin  tutarlılık özelliğidir. Doğru cevap C'dir.

Kişiliğin yaşam boyu gelişimine ilişkin kap- samlı açıklamalardan birisi Erik Erikson (1950)’a aittir. Geliştirmiş olduğu psikososyal gelişim ku- ramına göre kişiliğin gelişimi yaşam boyu devam eder. Doğru cevap D'dir.