YAŞLI PSİKOLOJİSİ

Bilişsel gelişimin Piaget’ye benzer biçimde belirli aşamalardan oluştuğuna yönelik bir diğer görüş de Schaie’ ye aittir. Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne odaklanılmıştır.

Tüm süreçler deneyim ve sosyal etkileşim ile gerçekleşir. Olgunlaşmanın da katkısı ile birey daha karmaşık düşünce süreçleri geliştirir.

Yaşlılık aşaması ise bu modelde üç aşamada ele alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır. Yaşlılığın bir ileri aşaması ise yeniden birleşme aşamasıdır ve bilişsel çabanın nasıl harcandığı konusunda çok daha seçici olunan bir dönemdir. Yaşlılığın son aşaması ise miras yaratma aşamasıdır ve bu aşama pek çok yaşlı bireyin ulaştığı bir aşamadır. Schaie’ye göre yaşlılıkta bilişsel çaba sürmekte, bu gelişimin odağı ise emekliliğe uyuma odaklanmayla başlayıp, sadece anlamlı bilgileri edinmeyle devam edip yaşamı gözden geçirme ve miras oluşturmayla tamamlanmaktadır.

Catell zekânın farklı alt bileşenleri olduğu görüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize zekâdır. Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel yetenekleri içeren akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur. Buna karşın bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkili olan kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır. Çünkü bu zekâ eğitim, deneyim ve çevre ile etkileşimin bir sonucudur.

Uzun Süreli Bellek verileri uzun süreli sakladığımız, kapasitesi sınırsız olan bellek türümüzdür. Bu bellek farklı bellek bileşenlerinden meydana gelmiştir. Bunlar en temel olarak anlamsal (semantik) ve anısal (epizodik) bellektir. Bunlardan ilki olan anlamsal bellek sahip olduğumuz genel bilgileri içerir.  Bir diğer bellek türü ise anısal bellektir ve belirli bir zamanda belirli bir olaya ait bilgileri içerir.

Çevreden gelen bilginin duyusal belleğe aktarılmasından sonra bir sonraki aşama olan kısa süreli belleğe gönderilmesi için mutlaka bu bilgiye dikkat edilmesi gerekmektedir. Yaşlılık döneminde de dikkat sürecinde gerilemeler yaşandığı için bu dönemde bireyler karşılaştıkları yeni bir durumu üzerinden çok kısa bir süre geçmeden unutabilmekte, böylece yaşlılık döneminde hafıza zayıflamakta, yeni öğrenmeler güçleşmektedir.

Açık bellek bilinçli bir biçimde bilinen olay, durum ya da kavram bilgisini içerirken, örtük bellek daha çok otomatik olarak gerçekleştirilen beceri ve rutinlere ilişkin bilgiyi içerir.  Açık belleğin yaşlanmadan çok daha fazla etkilendiği, buna karşın örtük belleğin çok daha az etkilendiği görülmektedir. Bu nedenle yaşlı bireyler ev adresleri ya da cep telefonu numaralarını hatırlamakta güçlük çekebilirler ancak arabanın nasıl kullanıldığı ya da bir müzik enstrümanın nasıl çalındığını çok daha kolay hatırlayabilirler.

Bilgelik uzmanlık bilgisi olarak ele alınmış ve bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür;

1. Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi

2. Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi

3. Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi

4. Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi

5. Belirsizlik; yaşamın ve onu yönetme yollarının belirsizliği ve ön görülemezliği hakkındaki bilgi anlamına gelmektedir.

Günlük dilde bunama olarak da adlandırılan demans zihinsel yeteneklerin aşamalı olarak gerilemesidir ve özellikle bellekte sorunlara neden olur. Demansta yaşın artışına bağlantılı olarak kronik kafa karışıklığı ve unutkanlık görülür. Birey özellikle yakın geçmişi hatırlamakta güçlük yaşayabilir. Demans ilerlediğinde ise birey yemek yemeyi, temizlenmeyi ya da çok yakınlarını bile unutabilir. Yaşlılıkta görünen demansın yaklaşık yarısına alzheimer neden olmaktadır. Alzheimer hastalığı beynin dokusunda bozulmalara neden olur. Alzheimer’ın başlangıcında birey hatırlamada güçlük yaşadığını fark eder ve bu süreçle başa çıkmaya çalışır. İlerledikçe dikkat ve kısa süreli bellekte problemler gözlenir, eşyaları koyduğu yerleri unutur. Konuşmada da sorunlar gözlenir.

İyi eğitim görmüş bireyler yaşlılık döneminde daha az bilişsel gerileme göstermektedir. Kitap okumak, bulmaca çözmek, zekâ oyunları oynamanın bilişsel fonksiyonlar üzerinde olumlu etkileri olduğu düşünülmektedir. İlk dört seçenekte önleyici ve olumlu etki yaratabilecek örneklerden bahsedilmiştir. E seçeneğinde ise dikkat edilmediğinde tetikleyici etki yaratacak durumlara örnek verilmiştir.