YAŞLI PSİKOLOJİSİ

Piaget’e göre karmaşık düşünce süreçleri geliştirme yani bilişsel gelişim yaşamda dört aşamadan geçerek gerçekleşir. Bu aşamalar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Bu görüşe göre soyut işlemler döneminden sonra Soyut Sonrası Dönem olarak adlandırılabilecek bir dönem daha vardır. Bu dönemin belirsizliğe tahammülü içeren, esnekliğin arttığı ve bir problem durumunda birden çok çözümün göz önünde bulundurulduğu dönem olduğu öne sürülmektedir. Bu düşünme biçiminde birey bilginin göreceli doğasını daha iyi anlar, zıtlıkları kabul eder, bu nedenle diyalektik bütünlük ile bütünleşme söz konusudur. Soyut işlemler döneminde bir problem durumuna ilişkin tek bir doğru yanıt aranırken soyut sonrası düşüncede bir problemin farklı yollarla çözülebileceğine ilişkin düşünce gelişmiştir. Soyut işlemler döneminde daha net yanıtlara ihtiyaç duyulurken soyut sonrası dönemde birey duruma özgü süreçleri daha iyi anlar ve kabul eder. Soyut işlemler dönemi düşüncesinden daha gelişmiş bir düşünce biçimi olan soyut işlem sonrası düşünce deneyimler ile gelişir ve bunun sonucunda yetişkinlik boyunca gelişmeyi sürdürür.

Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne odaklanılmıştır. bu modelde çocukluk ve ergenlik yılları kazanım aşaması olarak
adlandırılmıştır. Bu aşamada birey sürekli olarak mümkün olduğunca çok bilgi edinmeye ve beceri geliştirmeye odaklanır.

Yaşlılık aşaması ise bu modelde üç aşamada ele alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle birey bilişsel yeterliliğini
yaşamını emeklilik yılları için yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar yapmak amacıyla kullanır.

YAŞLILIKTA ZEKÂ
Yaşlılıkta bilişsel gelişime ilişkin yaygın görüşlerden
birisi yaşlılıkla birlikte zekâda bir düşüş olduğudur.
Ancak bu görüş zekâyı tek bir yapı olarak ele
aldığı için yetersiz kalmaktadır. Zekâdaki düşüşün
özellikle ileriki yaşlarda ve zekânın bazı yönlerinde
olduğu görülmüştür. Zekânın hangi yönlerinde
düşüş olduğuna ilişkin en temel açıklama Catell
tarafından oluşturulmuştur.

Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir.

Zekânın hangi yönlerinde düşüş olduğuna ilişkin en temel açıklama Catell tarafından oluşturulmuştur. Catell (1971’den akt., Baltes, 1987) zekânın farklı alt bileşenleri olduğugörüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize zekâdır. Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel yetenekleri içeren akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur. Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir (Schaie ve Wills, 1993).
Akıcı zekânın içerdiği yetenekler büyük oranda merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir ve kısmen çevre ve öğrenmenin etkisinden bağımsızdır. Buna karşın bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkili olan kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte
ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır.

Bellek ayrımı ise açık bellek ve örtük bellektir. Açık bellek bilinçli bir biçimde bilinen olay, durum ya da kavram bilgisini içerirken, örtük bellek daha çok otomatik olarak gerçekleştirilen beceri ve rutinlere ilişkin bilgiyi içerir. Örneğin
bir ülkenin başkenti bilgisi açık bellekte yer alırken bilgisayarın nasıl kullanıldığı bilgisi örtük bellekte yer almaktadır. Yaşla birlikte bu bellekte farklı değişimler
gözlenmektedir. Açık belleğin yaşlanmadan çok daha fazla etkilendiği, buna karşın örtük belleğin çok daha az etkilendiği görülmektedir.

Kısa süreli belleğin kapasitesi yedi birim ile sınırlıyken, uzun süreli belleğin
kapasitesi sınırsızdır.

Bilgeliğin gelişimine etki eden faktörler şu
şekilde özetlenebilir;
• Yaşama ilişkin derin bilgi sahibi olmaya katkı
sağlayacak eğitimler almak, bu yönde bir
iş yapmak,
• Olumlu ve olumsuz yaşam deneyimleri yaşamak
ve bunlardan dersler çıkarmak,
• Yaşama ilişkin derin anlayış için sezgi ve farkındalık
geliştirmek,
• Sahip olunan bilgi ve becerileri genç kuşaklarla
paylaşmaya istekli olmak, diğerlerinin
refahıyla ilgili olmak,
• Yaratıcılık, deneyime açık olmak gibi kişilik
özelliklerine sahip olmak,
• Belirli bir zekâ düzeyine sahip olmak.

Bilişsel özellikler yaşlılık döneminde farklı gelişimler sergilemekte, bazılarında gerileme görülürken bazı bilişsel özellikler yaşlılık döneminde korunabilmekte hatta gelişmeye devam edebilmektedir

Yaşlılık döneminde bilişsel gelişimde yaşanan değişimler, sadece yaşlanma ile açıklamak mümkün değildir. Birçok başka faktörün de bu dönemdeki bilişsel beceriler üzerinde etkili olmaktadır.

Piaget’ye göre bilişsel gelişim  dört aşamadan geçerek gerçekleşir. Bunlar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemidir ve  İşlem Sonrası Dönem diye bir dönem yoktur.

Bilişsel yeterliklerin geçmişi gözden geçirme amacıyla kullanıldığı aşama miras yaratma aşamasıdır. Bu dönemde bireyler varlıklarını yakınları ve arkadaşları ile paylaşabilir ya da vasiyetlerini hazırlayabilirler

Başarma aşaması genç yetişkinlik yıllarını kapsar. Birey; önceki yıllarda edinmiş olduğu bilgi birikimini,  bağımsız olmak,  yetkinleşmek, kariyer ve aile kurmak gibi uzun süreli hedefleri için kullanılır.

Kısa süreli belleğin sadece bilgileri kaydetmek değil işlemek gibi bir fonksiyonu da olduğu için  kısa süreli belleğe çalışan Bellek olarak nitelenmektedir. Çalışan bellek aynı  anda birden çok bilginin işlenmesi ve saklanmasıyla da ilişkilidir.

Çevreden gelen uyarıcılar sırasıyla duyusal bellek, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellekte değişik stratejiler kullanılarak ve kodlama, saklama ve geri çağırma aşamalarından geçerek işlenir.

Yaşlılıkta bilgiyi işleme sürecinde en az değişimin uzun süreli bellekte olduğu görülmektedir. Eğer bir bilgi uzun süreli belleğe iletilmişse burada korunmaktadır

Bunama ve alzheimer; bilişsel işlevler üzerinde olumsuz etkileri olan hastalıklardır. Ancak her ikisi de beynin yapısındaki değişimlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadırlar.

Bilişin bazı boyutlarının yaşlılıkta korunmasını hatta artışını sağlamak için hareketsiz kalmama, eğitim, yaşam deneyimlerinden ders çıkarma, yeni deneyimlere açık olma ve diğer insanlarla ilgili olmak gerekir.