YAŞLI PSİKOLOJİSİ

Yetişkinlik yıllarındaki bilişsel gelişimi kapsamlı biçimde ele alan kuram ise Schaie’nin Bilişsel Gelişimin Aşamalı Modelidir.

Bu aşamalar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemi olarak adlandırılmaktadır. Piaget’e göre uygun çevresel koşullar olduğunda birey ergenlik dönemi ile birlikte soyut işlemler dönemine geçer ve bu bilişsel gelişimin son aşamasıdır.

Bireyler bu dönemin kazanımlarını elde ettiğinde önceki dönemlerden farklı olarak soyut kavramları anlayabilir, varsayımlarla düşünebilir, tümdengelimci bir yaklaşımla düşünerek çıkarımlarda bulunabilir.

Soyut işlemler döneminde bir problem durumuna ilişkin tek bir doğru yanıt aranırken soyut sonrası düşüncede bir problemin farklı yollarla çözülebileceğine ilişkin düşünce gelişmiştir.

Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle birey bilişsel yeterliliğini yaşamını emeklilik yılları için yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar yapmak amacıyla kullanır.

Zekânın hangi yönlerinde düşüş olduğuna ilişkin en temel açıklama Catell tarafından oluşturulmuştur.

Uzun süreli bellek türlerinden ilki olan anlamsal bellek sahip olduğumuz genel bilgileri içermektedir. Örneğin arabanın nasıl çalıştığına dair bilgiler bu bellekte yer alır

Bu görüşler doğrultusunda bilgelik uzmanlık bilgisi olarak ele alınmış ve bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür (Blates ve Smith, 1990). Bunlar:
• Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi
• Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi
• Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi
• Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi
• Belirsizlik; yaşamın ve onu yönetme yollarının belirsizliği ve ön görülemezliği hakkındaki bilgi.

Bilişsel işlevlerin yaşlılık dönemindeki değişiminde yaşlanmayla birlikte beyinde gerçekleşen değişimler oldukça önemlidir. Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir (Santrock, 2014; Polat ve Kumral, 2010 ):

Kısa süreli belleğin kapasitesi yedi birim ile sınırlıyken, uzun süreli belleğin kapasitesi sınırsızdır.

Piaget’e göre bilişsel gelişim özümseme ve uyumsama süreçleri ile olgunlaşma, deneyim ve sosyal etkileşime bağlı olarak gerçekleşir.

Piaget’e göre karmaşık düşünce süreçleri geliştirme yani bilişsel gelişim yaşamda dört aşamadan geçerek gerçekleşir. Bu aşamalar Duyusal Motor Dönem, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi ve Soyut İşlemler Dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Piaget’e göre uygun çevresel koşullar olduğunda birey ergenlik dönemi ile birlikte soyut işlemler dönemine geçer ve bu bilişsel gelişimin son aşamasıdır.

Bilişsel gelişimin önce dört aşamada açıklandığı kuram güncellenerek bilişsel gelişimi çocukluktan yaşlılığın sonuna kadar yedi aşamada (Şekil 5.2)

Yaşlılığın son aşaması ise miras yaratma aşamasıdır ve bu aşama pek çok yaşlı bireyin ulaştığı bir aşamadır.

Bilginin nasıl edinilip, saklandığını ve nasıl kullanıldığını açıklayan temel yaklaşımlardan birisi Bilgiyi İşleme Modeli’dir (Atkinson ve Shiffrin, 1968).

Dikkat, Seçici Dikkat, Bölünmüş Dikkat ve Sürekli Dikkat olmak üzere üç boyutta incelenmektedir.

Bilgelik uzmanlık bilgisi olarak ele alınmış ve bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür (Blates ve Smith, 1990). Bunlar:
• Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi
• Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi
• Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi
• Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi
• Belirsizlik; yaşamın ve onu yönetme yollarının belirsizliği ve ön görülemezliği hakkındaki bilgi

Bilgeliğin gelişimine etki eden faktörler şu şekilde özetlenebilir: 

• Yaşama ilişkin derin bilgi sahibi olmaya katkı sağlayacak eğitimler almak, bu yönde bir iş yapmak,
• Olumlu ve olumsuz yaşam deneyimleri yaşamak ve bunlardan dersler çıkarmak,
• Yaşama ilişkin derin anlayış için sezgi ve farkındalık geliştirmek,
• Sahip olunan bilgi ve becerileri genç kuşaklarla paylaşmaya istekli olmak, diğerlerinin refahıyla ilgili olmak,
• Yaratıcılık, deneyime açık olmak gibi kişilik özelliklerine sahip olmak,
• Belirli bir zekâ düzeyine sahip olmak.

Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir (Santrock, 2014; Polat ve Kumral, 2010 ):
• Bölgesel beyin hacminde
• Kortikal kalınlıkta
• Snaptik yoğunlukta
• Myelinleşmenin bazı yönlerinde
• Dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin fonksiyonlarında
• Beyin korteksine kan akışında
• Nöronlarda karışıklığın toplanmasında