YAŞLILIKTA BİLİŞSEL GELİŞİM

Piaget’e göre bilişsel gelişim özümseme ve uyumsama süreçleri ile olgunlaşma, deneyim ve sosyal etkileşime bağlı olarak gerçekleşir.

Schaie’nin modelinde bilişsel gelişim Piaget’den farklı olarak yaşam boyu devam eden bir süreç olarak ele alınmış ve her aşamada bilişsel kapasitenin rolüne odaklanılmıştır. Modelin her aşamasında bireyin bilişsel kapasitesini kendisi için en anlamlı amaç için kullandığı öne sürülmektedir.

Bilişsel gelişimin önce dört aşamada açıklandığı kuram güncellenerek bilişsel gelişimi çocukluktan yaşlılığın sonuna kadar yedi aşamada ele almaktadır.

Başarma aşaması genç yetişkinlik yıllarını kapsar ve birey bu aşamada daha önceki yıllarda toplamış olduğu bilgileri uygulamaya odaklanır. Bu bilgiler bağımsız olmak, toplumun yetkin bireyi olmak ve kariyer ve evlilikte uzun süreli hedeflere ulaşmak için kullanılır.

Yaşlılık aşaması bu modelde üç aşamada ele alınmıştır. Yaşlılığın ilk yıllarını kapsayan aşama yeniden düzenleme aşamasıdır (65-74 yaşları) ve genellikle bu yaşlarda emekliliğe ayrılmanın gerçekleşmesi nedeniyle birey bilişsel yeterliliğini yaşamını emeklilik yılları için yeniden yapılandırmak ve artan yaşlanmayla birlikte gelecekte azalacak bağımsızlıklarına yönelik planlar yapmak amacıyla kullanır. Yaşlılığın bir ileri aşaması ise yeniden birleşme aşamasıdır ve bilişsel çabanın nasıl harcandığı konusunda çok daha seçici olunan bir dönemdir. Bu dönemde bireyler yaşamlarında karşılarına sık çıkmayacak, çok kritik olmayan konularda yeni bilgiler edinmeye istekli değildirler. Bilgiyi edinirken anlamlılığı sorgularlar. Yaşlılığın son aşaması ise miras yaratma aşamasıdır ve bu aşama pek çok yaşlı bireyin ulaştığı bir aşamadır. Bu aşamada bilişsel yeterlikler geçmişi gözden geçirme amacıyla kullanılır. Bu dönemde bireyler varlıklarını yakınları ve arkadaşları ile paylaşabilir ya da vasiyetlerini hazırlayabilirler (Schaie ve Willis, 2000).

Catell (1971’den akt., Baltes, 1987) zekânın farklı alt bileşenleri olduğu görüşündedir ve bu alt bileşenler akıcı zekâ ve kristalize zekâdır.

Muhakeme yeteneği, işlem hızı, hatırlama zihinsel yetenekleri içeren akıcı zekânın orta yetişkinlikle birlikte düşmeye başladığı ve yaşlılıkta bu düşüşün devam ettiği ortaya konmuştur. Araştırmalar bu bilişsel özelliklerde gerilemenin özellikle 60’lı yaşlarda belirginleştiğini ve 70’lerin ortalarından 80’lerin sonlarına bu düşüşün yüksek düzeylere ulaştığını göstermektedir (Schaie ve Wills, 1993). Akıcı zekânın içerdiği yetenekler büyük oranda merkezi sinir sistemi tarafından kontrol edilir ve kısmen çevre ve öğrenmenin etkisinden bağımsızdır. Buna karşın bireyin biriktirdiği bilgileri içeren ve daha çok uzun süreli bellek ve sözel becerileri ile ilişkili olan kristalize (birikimli) zekâ yaşam boyu artış göstermekte ve yaşlılıkta bu artış korunmaktadır. Çünkü bu zekâ eğitim, deneyim ve çevre ile etkileşimin bir sonucudur (Horn ve Catell, 1967; Erber, 2013; Onur, 2008).

Bu modele göre çevreden gelen bir uyarıcı ilk olarak duyu organları aracılığı ile Duyusal Belleğe iletilir. Bu bellekte çok sayıda bilgi milisaniyelerle ölçülen çok kısa süreliğine tutulur. Eğer birey çevreden gelen bir uyarıcıya dikkat ederse bu bilgi Kısa Süreli Belleğe aktarılır. Bu noktada Dikkat önemli bir role sahiptir. Bilgi dikkat aracılığı ile kısa süreli belleğe aktarıldığı zaman bilgi kısa süreli olarak burada saklanır. Bilginin tutulduğu sürenin kısa olmasının yanı sıra bu belleğin bilgi depolama kapasitesi de sınırlıdır. Bir başka ifadeyle, kısa süreli bellek az sayıda bilginin kısa bir süreliğine saklandığı bir bellektir. Kapasitesi ve bilgiyi tutma süresi sınırlı olan kısa süreli belleğe gelen bilginin kalıcı hale gelmesi için hızla işlenip Uzun Süreli Belleğe aktarılması gerekir, yoksa bu bilgi unutulur. Kısa süreli belleğin sadece bilgileri kaydetmek değil işlemek gibi bir fonksiyonu da bulunmaktadır ve bu fonksiyonları nedeniyle kısa süreli bellek Çalışan Bellek olarak da ele alınmaktadır (Baddeley ve Hitch, 1974 ). Çalışan bellekte bilgi akışı çift yönlüdür. Bir yandan duyusal bellekten gelen yeni bilgiler uzun süreli belleğe aktarılırken bir yandan da uzun süreli bellekten geri çağrılan bilgiler kısa süreli bellekte işlenerek duyular ve kaslarla tepkiye dönüştürülür.

Kısa süreli bellekte bilgi işleme basamakları kodlama, depolama ve geri çağırma aşamalarından oluşmaktadır (Cavanaugh ve Blanchard, 2006).

Dikkat, seçici, bölünmüş ve sürekli dikkat olmak üzere üç farklı türe ayrılır. Seçici dikkat belirli bir yöne odaklanmayı, bölünmüş dikkat aynı anda birden fazla etkinliğe odaklanmayı, sürekli dikkat ise bir yöne odaklanmayı uzun bir süre korumayı ifade eder.

Çalışan bellek (kısa süreli bellek)te bilgi işleme yöntemleri tekrar ve anlamlandırmadır.

Uzun Süreli Bellek verileri uzun süreli sakladığımız, kapasitesi sınırsız olan bellek türümüzdür. Uzun süreli bellek genel olarak tüm öğrenme yaşantılarımızın temelinde yer alsa da günlük yaşantı ve işlerimizde de önemli bir yere sahiptir. Evden çıkarken ocağı kapatıp kapatmadığınız, ilacınızı zamanında alıp almadığınıza dair bilgiler bu bellekte saklanır (Erber, 2013; Onur, 2008; Terry, 2012). Uzun süreli belleğe bir bilgi geldiğinde kısa süreli bellekte olduğu gibi üç aşamadan geçer. Öncelikle veri kodlanır. Kodlandıktan sonra depolanır ve ihtiyaç duyulduğunda bu depolardan geri çağrılır (Erber, 2013; Onur, 2008; Terry, 2012).

Uzun süreli bellek farklı bellek bileşenlerinden meydana gelmiştir. Bunlar en temel olarak anlamsal (semantik) ve anısal (epizodik) bellektir. Bunlardan ilki olan anlamsal bellek sahip olduğumuz genel bilgileri içerir. Örneğin arabanın nasıl çalıştığına dair bilgiler bu bellekte yer alır. Bir diğer bellek türü ise anısal bellektir ve belirli bir zamanda belirli bir olaya ait bilgileri içerir. Örneğin ilk kez arabayı nerede ve yaklaşık ne zaman kullandığınıza dair bilgiler bu bellekte saklanır. Anısal bellekte arabayı ilk kez kullandığınızda yaşadığınız duygular da saklanır. Bu nedenle anısal bellek diğer belleklerden farklı olarak bireylerin kendisine özgü bilgileri ve duyguları da içerdiği için kişisel bir bellektir.

Bilgelik uzmanlık bilgisi olarak ele alınmış ve bilgelikle ilgili bilgi ve becerileri tanımlayan beş kriter öne sürülmüştür (Blates ve Smith, 1990). Bunlar:

• Gerçeğe dayalı zengin bilgi; yaşam ve onun türlerine ilişkin genel ve özel bilgi

• Zengin işlemsel bilgi; hayata dair konularda yargı ve öneri geliştirme stratejileri hakkında genel ve özel bilgi

• Yaşam boyu bağlamsallık; yaşam bağlamları ve onun zamansal ilişkisine yönelik bilgi

• Görecelilik; değer, amaç ve önceliklerde farklılıklar hakkında bilgi

• Belirsizlik; yaşamın ve onu yönetme yollarının belirsizliği ve ön görülemezliği hakkındaki bilgi

Bilgeliğin gelişimine etki eden faktörler şu şekilde özetlenebilir (Yıldırım ve Abukan, 2015):

• Yaşama ilişkin derin bilgi sahibi olmaya katkı sağlayacak eğitimler almak, bu yönde bir iş yapmak, • Olumlu ve olumsuz yaşam deneyimleri yaşamak ve bunlardan dersler çıkarmak, • Yaşama ilişkin derin anlayış için sezgi ve farkındalık geliştirmek, • Sahip olunan bilgi ve becerileri genç kuşaklarla paylaşmaya istekli olmak, diğerlerinin refahıyla ilgili olmak, • Yaratıcılık, deneyime açık olmak gibi kişilik özelliklerine sahip olmak, • Belirli bir zekâ düzeyine sahip olmak.

Yaşlanma ile beyinde şu açılardan gerileme gözlenir (Santrock, 2014; Polat ve Kumral, 2010 ):

• Bölgesel beyin hacminde • Kortikal kalınlıkta • Snaptik yoğunlukta • Myelinleşmenin bazı yönlerinde • Dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin fonksiyonlarında • Beyin korteksine kan akışında • Nöronlarda karışıklığın toplanmasında

Günlük dilde bunama olarak da adlandırılan demans zihinsel yeteneklerin aşamalı olarak gerilemesidir ve özellikle bellekte sorunlara neden olur. Demansta yaşın artışına bağlantılı olarak kronik kafa karışıklığı ve unutkanlık görülür. Birey özellikle yakın geçmişi hatırlamakta güçlük yaşayabilir. Demans ilerlediğinde ise birey yemek yemeyi, temizlenmeyi ya da çok yakınlarını bile unutabilir. Demansın görülme sıklığı yaşla birlikte artmaktadır (Craig ve Baucum, 2001).

Alzheimer hastalığı beynin dokusunda bozulmalara neden olur. Alzheimer’ın başlangıcında birey hatırlamada güçlük yaşadığını fark eder ve bu süreçle başa çıkmaya çalışır. İlerledikçe dikkat ve kısa süreli bellekte problemler gözlenir, eşyaları koyduğu yerleri unutur. Konuşmada da sorunlar gözlenir. Son dönemde ise ağır bellek kaybı ve beraberinde beslenmeyi unutma, tarihlerin karışması, daha önceden bildiği yolu bulmakta güçlük çekilmesi gibi sorunlar gözlenir (Durak, 2015).

Yaşlılıkta artan zeka yapıları kristalize zeka ve bilişsel pragmatiklerdir.

Yaşlılıkta azalan zeka yapıları akıcı zeka ve bilişsel mekaniklerdir.