YAŞLI PSİKOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 9

Önyargı ya da diğer adıyla kalıp yargı ise, bireyin eksik, yanlış bilgiye dayalı olarak veya gerçek bilgiye ulaşmadan önce belli bir şeye karşı gösterdiği yanlı tutumdur.

Ünlü kuramcı Gordon Allport, önyargıyı “bir kişi veya şeye karşı gerçek bilgi edinmeden önce veya gerçek bilgiye dayalı olmayan hoş veya nahoş duygu” olarak tanımlamıştır.

Yaşlılara ve yaşlanmaya yönelik tutumları, önyargıları belirlemek amacıyla bazı ölçme araçları kullanılmaktadır. Bunlardan birisi yaşlılara yönelik farklı tutumları temsil eden 23 maddeden oluşan Yaşlı Ayrımcılığı Tutum Ölçeğidir. Bu ölçek, yaşlının yaşamını sınırlama, yaşlıya yönelik olumlu ayrımcılık ve yaşlıya yönelik olumsuz ayrımcılık olmak üzere üç farklı tutumun belirlenmesine hizmet et- mektedir

En sağlıklı tutum kabulcü tutumdur. Bu tutumu sergileyen yaşlılar, yaşamlarında meydana gelen değişimleri yaşlanma sürecinin bir parçası gibi görürler; geçmişe ve bugüne dair gerçekçi bir değerlendirme yapıp kayıplar, hatalar, pişmanlıklar kadar başarıları, kazanımları ve birikimleri birlikte dengeli bir biçimde ele alırlar.

Yardım arama davranışı, bir ihtiyacı, gereksinimi gidermek amacıyla tedavi veya rahatlama arayışı eylemi olarak tanımlanmaktadır

Psikolojik bağlamda tutum, bireyin bir olaya, kişiye, nesneye veya olguya dair düşünce, duygu ve davranışlarını düzenli bir biçimde oluşturan eğilim şeklinde tanımlanabilir (Cüceloğlu, 2014). Yukarıda yapılan tutum tanımı incelendiğinde, tutumun düşünce, duygu ve davranış olmak üzere üç temel öğesinin olduğu görülmektedir. Düşünce, belli bir şeye dair sahip olduğumuz bilgileri, onunla ilgili olarak yapmış olduğumuz nedensel açıklamaları ifade eder. Duygu, belli düşüncelere sahip olduğumuz şeye karşı, düşüncelerimizle tutarlı biçimde gösterdiğimiz duygusal tepkileri ifade eder. Tutumun son öğesi olan davranış ise, belli bir şeye dair sahip olduğumuz düşünce ve duygulara uyumlu olarak gösterdiğimiz tüm davranışları, eylemleri ifade eder.

Yaşlılar hakkında bilinen yanlışlar:

• Yaşlı insanlar günümüzün yaşantılarını anlamazlar ve az vericidirler.

• Tüm yaşlılar gri saçlı, gözlüklü ve işitme cihazlıdırlar.

• Yaşlılar karar vermede ve yargılamada yavaştırlar.

• Yaşlılar kendi ihtiyaçlarını karşılayamazlar ve kendilerini yönetemezler.

• Yaşlılar mutsuz, amaçsız ve cinsel aktiviteye ilgisizdirler.

• Birçok yaşlı uzun süreli bakım kurumlarından yararlanabilir, çünkü aileleri veya arkadaşları onlara bakmazlar.

Yaşam doyumu, kişilerin yaşamın genelinden duydukları memnuniyeti belirtmek üzere kullanılan bir kavramdır. Düzenli spor yapmak bireylerin bilişsel ve genel sağlık düzeyine olumlu etki yapmakta, benlik saygısını yükseltmekte ve dolayısıyla yaşam doyumu yükselmektedir

Yardım arama davranışı, belirti algısı, belirtiyi yorumlama, değerlendirme, karar verme ve bir uzmana başvurmaya güdülenme gibi öğelerden oluşmaktadır.

Yardım arama davranışını olumlu etkileyen etmenler;

• Tanıdık ve güven duyulan bir yardım elemanına erişim durumu,

• Yardım sunan uzmana karşı olumlu algıların olması,

• Yardım arama davranışına dair önceki olumlu deneyimler,

• İlk temasta saygı, şefkat, etkin dinleme ve koşulsuz kabul gösterilmesi,

• Yardım arama/değişim için içsel olarak güdülenmek,

• Yüksek sosyo-ekonomik düzey,

• Tedavi/müdahale sürecine katılım konusunda denetim duygusuna sahip olmak

• Maddi olarak hizmetin karşılanabilir olması şeklinde özetlenmiştir

Yardım arama tutumunu olumsuz etkileyen etmenler arasında ise;

• Utanma, zayıf görünme konusundaki isteksizlik, aptal, hastalık hastası birisi olarak görülme korkusu, insanların sorunlarını kendilerinin çözmesi gerektiğine dair inançlar,

• Belirtileri, sorunları normalleştirme çabası,

• Ruhsal hastalıklarla etiketlenme/teşhis edilme korkusu,

• Bozuk, sorunlu aile geçmişi,

• Sisteme veya yardım uzmanına duyulan güvensizlik,

• Yardım arama davranışına dair önceki olumsuz deneyimler,

• Mevcut yardımların varlığına dair bilgi/farkındalık eksikliği,

• Erteleme davranışı ve

• Depresyon/kaygı/madde bağımlılığı gibi bir soruna sahip olmak gösterilmektedir.

Psikolojik yardım alma davranışına dair ölçme araçları da geliştirilmiş durumdadır. Bu tutumları ölçmek amacıyla geliştirilen “Psikolojik Yardım Almaya İlişkin Tutum Ölçeği (PYTÖ)” toplam otuz maddeden oluşmaktadır. Bu maddelerin 18’i olumlu tutumları ifade ederken, kalan 12 madde ise psikolojik yardım almaya ilişkin olumsuz tutumları yansıtmaktadır. Yüksek puan yüksek düzeyde tutuma işaret etmektedir.

Bir duygu durum bozukluğu olarak depresyon, yaşlılıkta en sık yaşanılan ruhsal hastalıklar arasında yer almaktadır. 65 yaş ve üstü bireylerin yaklaşık %10-25’inde dikkate değer düzeyde depresyona rastlanılmaktadır. Risk etmenleri arasında; kadın olmak, dul veya bekar olmak, gelir ve eğitim düzeyinin düşüklüğü, sosyal destek eksikliği, önemli kayıpların yaşanması, kronik bir fiziksel hastalığın varlığı gösterilmektedir.

Göka ve Aydemir (2000), yaşlılık danışmanlığında/terapisinde kullanılmakta olan temel yaklaşımları 4 grupta toplamakta ve bu grupların altında da alt kuramlardan bahsetmektedirler. Bu gruplandırma;

1. Bireysel Dinamik Psikoterapiler

Psikoanalitik Psikoterapi

2. Dinamik Olmayan Psikoterapiler

Kısa Süreli Psikoterapi

Destekleyici Psikoterapi

Bilişsel-davranışçı Terapi

Cinsellik (seks) Terapisi

Yaşamı Gözden Geçirme Terapisi

3. Aile Terapisi

4. Grup Psikoterapileri

Özellikle klinik psikiyatrik sorunlar yaşanıldığında, başvurulması gereken uzman, psikiyatrdır. Psikiyatri uzmanı olabilmek için öncelikle tıp eğitimini tamamlamak, sonra tıp eğitimi sonrası uzmanlık eğitimini almak gerekiyor.

Psikolojik Danışman: Psikolojik danışman eğitimi Eğitim Fakültelerinde bulunan Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarında (PDR) sunulmaktadır. Ayrıca, enstitülere bağlı PDR yüksek lisans ve doktora eğitimleri alarak da psikolojik danışman unvanı alınmaktadır. Psikolojik danışmanlar klinik sorunu, ruhsal hastalığı olmayan bireylerin yaşamda karşılaştıkları gelişime bağlı veya durumsal olan sorunların, krizlerin üstesinden gelmelerine, uyum yeteneklerini geliştirmeye, kapasitelerini en üst düzeyde kullanmalarına, gerçekçi kararlar vermelerine ve kendilerini gerçekleştirmelerine yardımcı olmaya çalışırlar.

Yaşlılık dönemi, yaşamı gözden geçirme dönemidir. Bu dönemde, geçmişe dair pişmanlık ve eksiklik duygusu yoğun olan yaşlıların yaşam doyumunun azaldığı, depresyon belirtilerinin ise arttığı görülmektedir. Ancak önceki dönemlerde gelişim görevlerini başarılı bir şekilde tamamlamış olan ve gerek aileden gerekse arkadaş çevresinden sosyal destek alabilen yaşlılar karşı karşıya kaldıkları güçlükler ile daha kolay başa çıkabilmektedir.

Yaşlı bireylerin resmi grup ya da kulüplere üyelik yolu ile oluşturdukları sosyal ilişkilerin de yaşamlarındaki rolü azımsanmayacak derecede değerlidir. Çünkü dernek, sivil toplum kuruluşları ya da benzeri toplum yararına işlerde görev alan yaşlıların, burada geliştirdikleri ilişkiler kendilerini üretken ve faydalı hissetmelerine aracılık etmektedir.

Gelişim psikolojisinde araştırmacılar bir gelişim alanında meydana gelen değişikliklerin diğer gelişim alanlarını da etkilediğini belirtmektedirler. Yaşlılık döneminde de bireylerin fiziksel ve bilişsel alanda yaşadıkları değişiklikler sosyal gelişimlerini etkilemektedir. Yaşlılıkta fiziksel ve bilişsel alanlardaki sınırlılıklara bağlı olarak genellikle sosyal yaşam alanın daralması, alım gücünün azalması ve sosyal ilişkilerin sınırlı hale gelmesi ile karakterize olmuş bir sosyal yaşam biçimi ortaya çıkmaktadır. Bu dönemde sağlık durumu, ekonomik koşullar ve etkinlik alanının değişmesiyle birlikte yaşlı bireyleri yeni toplumsal roller de beklemektedir.

Her gelişim döneminde olduğu gibi yaşlılıkta da arkadaşlığın bireylerin sosyal gelişimini etkileyen bir role sahip olduğu görülmektedir. Ancak yaşlılıkta arkadaşlık diğer gelişim dönemlerinden farklı olarak ruh sağlığını güçlendiren temel faktörlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü arkadaşlığın yaşlıların yaşamında uyumu kolaylaştıran kritik işlevleri bulunmaktadır. Bu nedenle yaşlı bireyler arkadaşlığa samimiyet ve güven duygularından oluşan özel bir ilişki anlamını yüklemektedirler. Bu özel ilişkide yaşlılar arkadaşlarıyla ortak ilgilere sahip olup, birbirleriyle duygudaşlık etmekte ve aidiyet ihtiyacını karşılamaktadırlar.

Yaşlı bireylerin evlilik doyumu bir çok araştırmacı tarafından merak konusu olmuştur. Ancak bu konuda yapılan araştırmalara bakıldığında kimi bireylerin yaşlılık yıllarında evlilik doyumunun arttığı, kimilerinin ise azaldığı görülmektedir. Araştırmalar tutarlı bir sonuç ortaya koymamış olsa da, bireylerin yaşlanma, hastalıklar ve ölüm ile başa çıkma becerilerinin yaşlılık döneminde evlilik doyumunu belirleyen temel faktörler olduğu vurgulanmaktadır. Bir başka ifade ile yaşlılığa özgü fiziksel ve sosyal kayıplarının üstesinden başarılı bir şekilde gelebilen ve uyumunu sürdürebilen bireylerin evlilik doyumu da yüksektir.