Adli Yargı

Diğer yargı kollarının (anayasa yargısı, idari yargı, uyuşmazlık yargısı) kanunlarla belirlenmiş olan görev alanına girmeyen davalar adli yargı kolunda çözülür. Adli yargı, ceza hukuku ve özel hukuktan doğan ihtilaflara bakan, bu yönüyle dava çeşitliliği ve kendi içinde “görev” adı verilen iş bölümü en kapsamlı olan yargı koludur.

Adli yargı kolundaki ilk derece mahkemeleleri, ilk derece hukuk ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. İkinci derece mahkemeler istinaf incelemesini yapan bölge adliye mahkemeleridir. Üçüncü derece mahkeme iste temyiz incelemesini yapan Yargıtaydır. 

Ceza yargısında suç teşkil eden fiillerin engellenmesi, bastırılması ve yaptırıma tabi tutulması amaçlanırken hukuk yargısında, özel hukuka dair hakların tespiti ve gerçekleştirilmesi amaç edinilir. Bu nedenle ceza yargısında kamu menfaati, hukuk yargısında ise kişi menfaati ön plandadır. 

Ceza hukukunda uygulanan hukuk kuralları kamu hukuku temelli iken hukuk yargılamasında uygulanan kurallar özel hukuk temellidirler. Ceza yargılamasında temel kanun Ceza Muhakemesi Kanunu iken hukuk yargılamasında Hukuk Muhakemeleri Kanunu uygulanır. 

Ceza yargılamasında kamu yararının ön planda tutulması ve bunun sonucu olarak resen araştırma ilkesi geçerlidir. Hukuk yargılamasında ise birey menfaati ve taraflarca getirilme ilkesi hâkimdir.

Ceza davalarında hâkimin tarafların talepleri ile bağlı olma yükümlülüğü yokken hukuk yargılamasında hâkim yalnızca tarafların talep ettiği hususlar bakımından karar verebilir.

Ceza yargısı ile hukuk yargısı arasındaki önemli bir fark da ceza davalarında savcıların görev almasıdır.

Yargılamaya egemen olan ilkeler yönünden de ceza yargılamasının hukuk yargılamasından ayrıldığı ilkeler mevcuttur. Masumiyet karinesi ve şüpheden sanık yararlanır ilkesi gibi 

Hukuk yargılaması“çekişmeli yargı”  ve “çekişmesiz”  olmak üzere ikiye ayrılır.Çekişmeli yargı taraflar arasında vuku bulan bir ihtilaf hakkında mahkemece karar verilmesidir. Çekişmeli yargıda kendisine ait bir hakkı ihlal edilen ya da ihlal tehlikesine maruz kalan taraf (davacı) ile bu ihlali yaptığı iddia olunan karşı taraf (davalı) vardır. Çekişmeli yargıda bir ihtilafın ve bu ihtilafın iki tarafının da bulunması zorunludur. Çekişmesiz yargıda genellikle ortada ihtilaf konusu bir durum yoktur. Bu doğrultuda çekişmesiz yargı konusunu oluşturan işler bakımından “dava” kelimesi yerine “çekişmesiz yargı işi” tabiri kullanılır. Çekişmesiz yargı kararlarından etkilenen kişiler için “davacı” ve “davalı” yerine “ilgili veya talep sahibi” terimi kullanılmaktadır. Örneğin mirasçılık belgesi verilmesi talebi bir çekişmesiz yargı işidir. 

Çekişmesiz yargıda resen harekete geçme ve resen araştırma ilkesi geçerlidir. Resen harekete geçme ilkesi mahkemenin yalnızca talep sonucunda değil istisnai olmakla birlikte kendiliğinden de harekete geçebilmesi durumudur. Bu doğrultuda çekişmesiz yargıda tasarruf ilkesiyle birlikte resen harekete geçme ilkesi de uygulanma imkânı bulmaktadır. 

Çekişmesiz yargı işlerinde aksine bir düzenleme olmadıkça basit yargılama usulü uygulanır. Basit yargılama usulü: Çoğunlukla daha hızlı sonuçlandırılması gereken ve daha kısa bir incelemeye ihtiyaç duyan dava ve işler için öngörülen basit bir yöntemdir. Yargılamanın kısa, basit ve hızlı bir şekilde sonuçlandırılmasını amaç edinir. 

Adli yargı kolunda ilk derecede görevli genel mahkemeler asliye hukuk mahkemesi ve sulh hukuk mahkemesidir. 

Adli yargı kolunda görevli ilk derece genel ceza mahkemeleri asliye ceza mahkemesi ve ağır ceza mahkemesidir. 

Resmî belgede sahtecilik suçuyla ilgili ceza yargılamasını yürütmekle görevli mahkeme ağır ceza mahkemesidir. 

Özel ceza mahkemelerinin başlıcaları çocuk ceza mahkemesi, fikri ve sınai haklar ceza mahkemesi ve icra ceza mahkemesidir. 

İlk derecede görevli özel hukuk mahkemeleri asliye ticaret mahkemesi, aile mahkemesi, icra mahkemesi, iş mahkemesi, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi, tüketici mahkemesi ve kadastro mahkemesidir.  

Büyükşehir belediye statüsünde olan illerde 2020 yılı için değeri 6.920 TL ile 10.390 TL arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde görevli merci il tüketici hakem heyetleridir. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun uyarınca belirli miktardaki ihtilaflarda öncelikle tüketici mahkemesine değil, tüketici hakem heyetine başvurulması gereklidir. 

Bölge adliye mahkemeleri,

• başkanlık,
• ceza daireleri başkanlar kurulu,
• hukuk daireleri başkanlar kurulu,
• daireler,
• bölge adliye mahkemesi Cumhuriyet başsavcılığı,
• bölge adliye mahkemesi adalet komisyonu
• ve müdürlüklerden oluşur.

İstinaf mahkemelerine getirilen bir dava hem maddi (yargılama konusu olayın ne şekilde gerçekleştiği) hem de hukuki (olaya uygulanan kanun maddelerinin doğru uygulanıp uygulanmadığı) bakımdan denetime tabi tutulur. İlk derece mahkemesince verilen karar hatalı bulunursa istinaf mahkemesinde tekrar bir yargılama yapılarak yeni bir hüküm verilir.

Temyiz kanun yolu da istinaf kanun yolunda olduğu gibi mahkeme kararlarının yeniden gözden geçirilmesini sağlayan bir yöntemdir. Ancak temyiz incelemesinde yalnızca verilen kararın hukuka uygunluğu yönünden bir denetleme yapılır. Diğer bir ifadeyle istinaf kanun yolundaki gibi yeniden bir vakıa (yargılama konusu olayın ne şekilde gerçekleştiği) denetimi yapılmaz. Hukukilik (hukuka uygunluk) denetimi, yargılama konusu olaya uygulanan kanun hükümlerinin doğru şekilde tespit edilip edilmediği ve tespit edilen kanun maddelerinin doğru bir şekilde uygulanıp uygulanmadığının kontrolünün yapılmasıdır

Yargıtay’ın karar organları şunlardır:

• Daireler,
• Hukuk Genel Kurulu,
• Ceza Genel Kurulu,
• Büyük Genel Kurul,
• Başkanlar Kurulları,
• Birinci Başkanlık Kurulu,
• Yüksek Disiplin Kurulu
• ve Yönetim Kuruludur

Aleyhine temyiz kanun yoluna başvurulan mahkeme hükmünde Yargıtay tarafından yapılan incelemede; alt derece mahkemesi tarafından hatalı bir işlem yapıldığının, delillerin tümüyle toplanmadığının, delillerin yanlış değerlendirildiğinin veya hukukun yanlış uygulandığının belirlenmesi hâlinde “bozma” kararı verilerek dosya ilgili alt derece mahkemesine gönderilir.  İstinaf mahkemelerinden farklı olarak Yargıtay davanın esası hakkında bizzat karar veremez, hukuka aykırılık tespit ederse alt derece mahkemesinin kararını bozarak, dava dosyanı yeniden yargılama yapılmak üzere bölge adliye mahkemesine veya ilk derece mahkemesine gönderir. 

Bölge adliye mahkemesinin nihai kararının tebliğinden itibaren iki hafta içinde temyize başvurulabilir. Temyiz dilekçesi kararı veren bölge adliye mahkemesi hukuk dairesine veya temyiz edenin bulunduğu yer bölge adliye mahkemesi hukuk dairesine veya ilk derece mahkemesine verilebilir. 

Hayır başvurulamaz. Zira Hukuk Muhakemeleri Kanununun 341 ve 362'nci maddeleri uyarınca geçici hukuki korumalar hakkında verilen kararlar temyiz edilemez. ilk derece mahkemesinin geçici hukuki koruma kararlarına karşı istinafa başvurulabilir. İstinaf incelemesi sonucunda bölge adliye mahkemesinin geçici hukuki koruma hakkındaki kararı ise kesimdir ve temyiz edilemez. 

Hukuk davalarına ilişkin temyiz denetiminde Yargıtay tarafından üç farklı biçimde karar verilebilir. Bunlardan ilki “onama” kararıdır. Yargıtay ilgili dairesi kendisine yapılan başvuruda, istinaf mahkemesince verilen kararda hukuka aykırı bir yön bulunmadığı kanaatine varırsa onama kararı verir. İkinci karar “düzelterek onama” kararıdır. İstinaf mahkemesince hükmedilen kararda birtakım hatalar tespit edilmesine rağmen, bu hatalar yeniden yargılamayı gerektirmeyecek düzeyde basitse düzelterek onama kararı verilir. Sonuncu karar ise “bozma” kararıdır. Düzelterek onama kararı verilmesi uygun olmadığı takdirde karar bozularak, tekrar karar verilmek üzere ilgili istinaf mahkemesine gönderilir.