Yargı Fonksiyonu ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Esasları

Günümüz modern demokrasilerinin en belirgin özelliği, kuvvetler veya erkler ayrılığı olarak da ifade edilen, devletin egemenlik yetkisinin yasama, yürütme ve yargı organları arasında paylaşılması durumudur.

Anayasamızın ikinci maddesi Türkiye Cumhuriyeti’nin bir hukuk devleti olduğunu açıkça ifade eder ve değiştirilemeyecek maddeleri arasındadır.

Hukuk devleti, devletin vatandaşlarının veya bir hukuki statü içinde egemenlik alanında bulunan kişilerin hukuken güvence altında oldukları ve devletin tüm erklerinin yani yasama, yürütme ve yargının yapmış oldukları işlem ve eylemlerde hukuk kurallarına riayet ettikleri sistemi ifade eder. Daha özet bir tanımla, hukuk kurallarına bağlı olarak faaliyette bulunan ve vatandaşlarına hukuki güvenlik sağlayan devlet demektir.

1.  Yasama organı hukuka bağlı olmalıdır. Kanun yapma yetkisine sahip olan yasama organının şeklî anlamda kanun ile bağlı olması teorik anlamda mümkün değildir. Burada kastedilen husus yasama organı bakımından Anayasa ile bağlılıktır.

2. İdare yani yürütme organı hukuka bağlı olmalıdır. Anayasa’nın 11. maddesinde, yürütme organının da Anayasayla bağlı olduğu ifade edilmiştir. Bu durumda yürütme organının Anayasaya aykırı işlem yapabilme yetkisi yoktur. Bununla birlikte yürütme organı kanunlarla da bağlıdır.

3. Yargı organı hukuka bağlı olmalıdır. Bu durum yine Anayasa’nın 11. maddesindeki ifadeden açıkça anlaşılabilmektedir. Keza Anayasa’nın 138. maddesine bakıldığında, "hakimler... Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak... hüküm verirler”.

Yargı bağımsızlığı en özet tanımıyla, hâkimlerin kararlarını verirken hiçbir etki ve baskı altında kalmadan karar verebilmeleri ve tüm yargısal faaliyetlerinde özgür olmaları anlamına gelmektedir.

Yargının tarafsız olması hâkimlerin yargısal faaliyetlerinde çıkar ilişkisi içinde bulunmamasını, görevlerini yerine getirirken önyargısız davranmalarını, peşin hükümle hareket etmemelerini yalnızca adalet ve hukukun gösterdiği sınırlar içerisinde vicdanlarına göre karar vermelerini ifade eder.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafsızlık kavramını objektif ve subjektif olmak üzere iki farklı açıdan ele almaktadır. Subjektif tarafsızlık, mahkeme üyesi hâkim veya hâkimlerin kişisel tarafsızlıklarını ifade eder ve aksi kanıtlanıncaya kadar var kabul edilir. Objektif tarafsızlık ise kurum olarak mahkemenin kişiler üzerinde bıraktığı izlenimle alakalıdır. Yani hak arayanlara güven veren bir duruşa sahip bulunmasıdır. Buna göre, ilgili kişi söz konusu mahkemenin kendisi hakkında tarafsız karar vermeyeceğini düşünmekte nesnel olarak haklı görülebiliyorsa, o mahkeme gerçekte taraflı davranmamışsa dahi, objektif açıdan tarafsız sayılamaz. Çünkü tarafsızlığı konusunda şüphe duyulmasını haklı çıkarabilecek durumların varlığı bile onun tarafsız sayılmasını ortadan kaldıracak yeterli bir engeldir.

Hâkimlik teminatı; Anayasa’mızın “Hâkimlik ve Savcılık Teminatı” başlıklı 139. maddesinde, ikinci fıkrada belirtilen istisnalar hariç olmak üzere, hâkim ve savcıların görevlerinden azledilemeyecekleri, kendileri talepte bulunmadığı takdirde Anayasa’da belirtilen yaştan (65 yaş) önce emekliye sevk edilemeyecekleri, bir mahkemenin kapatılması veya kadronun kaldırılması nedeniyle ekonomik ve diğer özlük haklarından yoksun bırakılamayacakları belirtilmiştir.

Maddi ölçüte göre yargı fonksiyonu; hukuki uyuşmazlıkları ve hukuka aykırılık iddialarını çözümleyen ve karara bağlayan bir devlet fonksiyonudur.

1. Kıta Avrupası (Roma-Germen) Hukuk Sistemi,

2. Anglo-Sakson (İngiliz) Hukuk Sistemi,

3. İslam Hukuku Sistemi,

4. Sosyalist Hukuk Sistemidir.

İngiltere’den doğduğu için İngiliz Sistemi olarak da anılan bu sistem genellikle İngiltere ile birlikte eski İngiliz sömürgelerinde (ABD, Kanada, Yeni Zelanda, Hindistan, Avustralya ) uygulanmaktadır. Bu sistemde, yargı kararlarının temel kaynağını daha önceden verilmiş olan içtihatlar oluşturur. Kamu-Özel hukuk ayrımı yoktur ve yargı birliği sistemi egemendir. Yargı birliği sisteminde, adli ve idari yargı şeklinde bir yargı yolu ayrımı yoktur. Kişiler arasındaki ihtilaflara hangi kurallar uygulanıyorsa, kamu otoritesi (idare) ile vatandaşlar arasındaki ihtilaflara da o kurallar uygulanır.

Günümüzde Türkiye’nin de içinde yer aldığı pek çok ülkede uygulama alanı bulan ve kaynağını Roma hukukundan alan hukuk sistemi Kıta Avrupası Hukuk Sistemi'dir. Bu sistem, kodifiye edilmiş (kanunlaştırılmış/yazılı biçimde derlenmiş) bir hukuk sistemidir. Kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır. Yargı ayrılığı (adli-idari yargı) sistemi egemendir. Yargı ayrılığı sisteminde, kişiler arasında uygulanan hukuk ve bunu denetleyen mahkemeler (adli yargı) ile kişilerle devlet arasında uygulanan hukuk ve bunu denetleyen mahkemeler (idari yargı) arasında farklılık vardır. Özel hukuk, kişiler (gerçek ve özel hukuk tüzel kişileri) arasındaki hukuki ilişkileri düzenleme altına alır. Kamu hukuku ise bir yönüyle devletin kendi kurumsal yapısı içindeki ilişkileri düzenlerken diğer yönüyle kişilerin devletle olan ilişkilerini düzenler. Bu bakımdan, yargı ayrılığı sisteminin kabul edildiği ülkelerde idari ve adli yargı yolu (kolu) ayrımı yapılmaktadır. 

Türk yargı teşkilatı, taraflar arasındaki ihtilafın hukuki niteliği dikkate alınmak suretiyle anayasa yargısı, uyuşmazlık yargısı, idari yargı ve adli yargı olmak üzere dört farklı kol şeklinde örgütlenmiştir. 

Kuruluş ve yargılama şekillerine göre mahkemeler, tek hâkimli ve çok hâkimli mahkemeler olarak ayrılmaktadır. Tek hâkimli mahkemelerde yargılamaların ve değişik işlerin tümü tek bir hâkim tarafından yerine getirilmektedir. Örneğin, asliye ceza ve asliye hukuk mahkemeleri ile sulh hukuk mahkemesi bu şekilde tek hâkimin görev aldığı mahkemelerdir. Çok hâkimli veya heyetli mahkemelerde, yargılama faaliyeti en az üç hâkimden oluşan heyet tarafından yerine getirilmektedir. Örneğin, ağır ceza mahkemeleri, asliye ticaret mahkemeleri bu şekilde görev yapan mahkemelerdir.

Uyuşmazlığın niteliğine veya yargılanan kişilerin niteliğine göre mahkemeler, genel görevli ve özel görevli mahkemeler olarak tasnif edilebilir. Genel görevli mahkemeler, görülecek davaların belirli konu ve kişilere göre sınırlandırılmadığı, aksi belirtilmedikçe aynı muhakeme kurallarının uygulanacağı tüm ihtilafları çözmekle görevli mahkemelerdir. Özel görevli mahkemeler ise belirli kişi veya konular bakımından ortaya çıkan ihtilafları yargılamak üzere ihdas edilmiş mahkemelerdir. Örneğin, aile mahkemesi, icra ceza mahkemesi, çocuk ağır ceza mahkemesi belirtilen şekildeki mahkemelerdir.

Masumiyet karinesi en özet tanımıyla, bir suç ithamı altında kalan herkes suçluluğu hukuken ispat edilinceye kadar masum sayılır (AİHS 6/2). Diğer bir ifade ile masumiyet karinesine göre bir kişi ancak kesin hüküm hâlini almış bir mahkeme kararı ile hukuki bakımdan suçlu kabul edilebilir. Ceza muhakemesinin ön yargılara dayanılarak itham edilen kişilerin gerçekten o suçun itham edilen kişi tarafından işlendiği kabulüyle hareket etmesi bu karinenin ihlalini oluşturur. Zira masumiyet karinesinin bir sonucu olarak şüpheli veya sanığın kendisinin suçsuz olduğunu ispatlamak mecburiyeti yoktur. Kişinin üzerine atılı suçu işleyip işlemediğinin ispatı iddia makamı olan savcılığa ait bir görevdir. Bu karine öncelikle ceza soruşturma ve kovuşturması organlarına hitap etmektedir.

Bu hakka göre herkes mahkeme önünde dinlenilme hakkına sahiptir. İlgiliye kendine yöneltilen suçlamalar bakımından düşüncelerini açıklama, dilekçe verme ve savunmasını yapabilme imkânının verilmesini teşkil eder. Bu şekilde ceza yargılamasında şüpheli veya sanığın muhakemeye yön verme hakkını da kullanabilmesi sağlanmış olacaktır. Bu kapsamda anılan hak hem aleyhe gösterilen deliller bakımından savunmada bulunabilmesi hem de lehe deliller ortaya koyabilmeyi içerir.

Aleni duruşma veya duruşmanın halka açıklığı ilkesi, duruşmanın herkese açık olmasını ve hükmün de bu açık duruşmada verilmesini ifade eder. Anayasa’nın 141/1 hükmünde: “Mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır. Duruşmaların bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına ancak genel ahlakın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde karar verilebilir.” ifadesine yer verilmiştir. AİHS’nin 6/1 hükmünde aleniyet ilkesinin adil yargılanma hakkının kapsamında kaldığı açıkça belirtilmiştir. Bu kapsamda herkesin davasının kamuya açık şekilde görülmesini isteme hakkına sahip olduğu ifade edilmiştir. Ceza Muhakemeleri Kanunu’nun (CMK) 182. maddesinde ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) 28. maddesinde genel kural olarak duruşmaların halka açık şekilde yapılacağı öngörüldükten sonra kapalı yapılabilecek istisnalara yer verilmiştir.

Resen Harekete Geçme İlkesi: Resen harekete geçme ya da kovuşturma mecburiyeti ilkesi yargı mercilerinin ilgilinin talebine gerek kalmaksızın kendiliğinden olaya el koyması anlamına gelmektedir. Özellikle ceza yargılamasında egemen olan bu ilkeye göre dava açma yetkisi yalnızca Cumhuriyet savcılığındadır.

Tasarruf İlkesi: Bu ilke daha çok özel hukuktan doğan hukuki ilişkilerde tarafların hakları üzerinde serbestçe tasarruf edebilmelerini ifade eder. Özel hukuk kaynaklı hukuki ilişkilerden doğan ihtilafların çözümüne yönelik yargılama faaliyetinde tasarruf ilkesi egemendir. Bu ilke medeni usul hukukunda tarafların yargılama konusunu belirlemede ve yargılamanın sonlandırılmasında serbest olmaları biçiminde ortaya çıkar.

1. Resen Araştırma İlkesi 

2. Taraflarca Getirilme İlkesi

3. Taleple Bağlılık İlkesi