XVIII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Münşeat Mecmuaları

Muhayyelat Giritli Aziz Efendi tarafından IVIII'ın sonlarında kalema alınan ancak 1853 yılında basılan bir eserdir. Eserin orjinal özelliği, halk hikayeleri, masal, hikmet ve romanın karışım olmasıdır. Muhayyelat, Batı romanıyla ancak yarım yüzyıl sonra ciddi olarak karşılaşacak olan Türk edebiyatında oldukça etkin olmuş bir eserdir. Tanzimat ve hatta Cumhuriyet ediplerine kadar süren bir etki alanı oluşturan eser, Ahmet Midhat Efendi’den Namık Kemal’e Muallim Naci’den Behçet Necatigil’e kadar pek çok yazara ilham kaynağı olmuştur. Bu sebeple  Muhayyelat,  Batılı anlamda bir roman olmamakla birlikte bu türün bir habercisi olarak kabul edilmektedir.

Şakayık zeyillerinden özellikle edebiyat araştırmaları için en önemlisi olan Vakayi’u’l-Fuzala,  IVIII. yüzyılda Şeyhî Mehmet Efendi tarafından kaleme alınmıştır.

Padişahların çocuklarının sünnetleri ve kızlarının evlenmeleri vesilesiyle yapılan düğünlerin anlatıldığı eserlere sûrname denilmektedir.

Osmanlı sefaretnamelerinin edebî ve tarihî bakımdan en ünlüsü bu yüzyılda yazılan
Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa Sefaretnamesi’dir. Bunun yanı sıra Ahmet Dürrî Efendi-İran Sefaretnamesi'ni, Ahmet Resmi- Viyana Sefaretnamesi'ni, Vasıf Efendi –İspanya Sefaretnamesi'ni ve Şehdî Osman Efendi- Rusya Sefaretnamesi'ni kaleme almıştır.

Marifetnama Erzurumlu İbrahim Hakkı tarafından kaleme alınmış didaktik bir eserdir.

Devrin önde gelen şairlerinden Haşmet, Viladetname-i Hümayun olarak da bilinen Sûrname'yi kaleme almıştır. Eser, III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın doğumu üzerine yapılan şenlikleri konu edinmektedir.

Vehb'i XVIII. yüzyılın divan sahibi şairlerindendir. 1674 yılında İstanbul’un Kabataş semtinde
dünyaya gelmiştir. Asıl adı Hüseyin’dir.  Ataları ehl-i beyte dayandığı için Seyyid Vehbî olarak anılmıştır. İlk gençlik yıllarında Hüsamî olan mahlasını hocası şair Mirzazade Ahmet Neylî’nin tavsiyesi üzerine Vehbî olarak değiştirmiştir. 1725 yılında Tebriz’in ikinci kez fethi üzerine oraya kadı olarak atandı.

Kâni 1712 yılında Tokat’ta doğmuş olup asıl adı Ebubekir’dir. İlk gençlik yıllarında derbeder bir hayat süren Kânî, Mevlevilik tarikatına girmiş ve uzun yıllar boyunca Tokat Mevlevihanesi’nde bulunmuştur.  İstanbul’da Divan Kalemi’ne giren Ebubekir Kânî, Ali
Paşa’nın bir yıl sonra sadrazamlıktan ayrılmasıyla Silistre valisine divan kâtipliği yapmıştır.  Nüktedan, kibar ve hoşsohbet, hemen her sözünde nükte bulunan ve çevresinde çok
sevilen Kânî, bir mizah ustası olarak tanınmıştır.  Saray adap ve teşrifatına aykırı davranışlarda bulunduğu ve bazı devlet sırlarını ifşa ettiği iddiasıyla Limni adasına sürgün edilmiştir. Kânî Efendi, burada pek çok sıkıntı ve mahrumiyet içinde uzun yıllar yaşamıştır. Affedilerek İstanbul’a dönmesinden kısa bir müddet sonra, 1792 yılı Şubat ayında vefat etmiştir. Kabri Eyüp’te Feridun Paşa türbesinin bitişiğindedir.

Bu dönemde yazılan eserlerden bir grubu da dinî-tasavvufî ve ahlakî kitaplar oluşturur.
Sanat endişesinden ziyade didaktik gayeyle kaleme alınan bu eserlerin en ünlüleri, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Marifetname’siyle, yine ünlü mutasavvıf olan Bursalı İsmail
Hakkı’nın Ruhu’l-Beyan adlı tefsiridir.

Vefeyatnameler, vefat etmiş ünlü kimselerin, başta ölüm tarihleri olmak üzere, meslek hayatlarının kimi safhalarının ve bazılarında da tamamıyla biyografilerinin verildiği
eserlerdir.

Giritli Ali Aziz Efendi’nin bu yüzyıl sonlarında yazmasına rağmen 1852 yılında basılan Muhayyelat-ı Aziz Efendi adlı eseri, Binbir Gece ve Binbir Gündüz Hikâyeleri’nden ilham alınarak yazılan bir hikâyeler külliyatıdır.

Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın, bahsi geçen eserden etkilendiğine dair bir bilgi mevcut değildir.

Tezkirecilik geleneği Bursalı Belîğ’in Zübdetü’l-Eşar’a ve Silahdarzade’nin Belîğ’e yazdığı zeyillerle süregelmiştir.

Bu eser Vakayiu'l-Fuzala'dır.

Âlî’nin Künhü’l-Ahbar adlı tarihindeki sistemin aynısını uygulayan Şeyhî Mehmet Efendi’nin zeylini bu yüzyılda yazılmış şuara tezkireleri arasında saymak dahi mümkündür.

Şeyhülislam Esat Efendi’nin Tezkire-i Hanendegân diye de bilinen Atrabü’l-Âsar fi Tezkireti Urefai’l-Edvar adını verdiği ve Damat İbrahim Paşa’ya sunduğu eserinde XVII. yüzyıldan XVIII. yüzyılın başlarına kadar yetişen doksan yedi musikişinas tanıtılmış ve eserlerinden örnekler verilmiştir.

Eserin Arap harfleriyle baskısı yapılmıştır. Bu yüzden nüshası çoktur.

Sıralanan eserlerden yalnız Gülzar-ı Suleha ve Vefeyat-ı Urefa, Ayvansarayî'ye ait değildir.

18. yüzyılda Vehbî, Hafız Mehmet, Haşmet ve Melek İbrahim’in sûrnamelerinden başka müellifi tespit edilemeyen mensur üç sûrname kaleme alınmıştır. Bunlar arasında dil ve üslup bakımından en sanatlısı ve üzerinde durulması gerekeni kuşkusuz Vehbî’nin Sûrname’sidir.