XVIII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Sebk-i Hindî’nin en önemli yapıtlarından biri olan Hüsn ü Aşk’ın mesnevi geleneğinde farklı bir yeri vardır. Şeyh Galip, bu farklılığı, kendinden önceki şairleri aşarak “bir başka lügat” (şiir dili) kullandığını ve bir “özge macera” (hikâye) anlattığını söylemek suretiyle ifade etmiştir. Galip, kendinden önceki mesnevi şairlerine uymadığını ve mesnevisinde yeni bir yol gözettiğini söylemiştir. Şair, gerek kullandığı şiir dili gerekse anlattığı hikâye bakımından öncekilerden farklı özellikler gösteren yeni ve özgün bir mesnevi yazmıştır. Şair, gerek divanında gerekse mesnevisinde daima yenilik ve orijinallik vurgusu yapmış, hatta geleneği yer yer eleştirmiştir. Ama o, eleştirse de içinden çıkıp geldiği geleneği göz ardı etmemiş, ondan en iyi biçimde yararlanmasını bilmiş, fakat onu tekrarlama yoluna gitmemiştir. Çünkü o, “hâyîde edâ” yani başkalarınca kullanılmış, başka ağızlarda sakız olmuş bir tarz yerine “tâze edâ” geliştirme peşinde olmuştur. Eserinde, Fuzulî’nin Leyla vü Mecnun ve Sıhhat ü Maraz adlı eserleriyle benzerlikler görülür. Attar’ın Mantıku’tTayr, Sühreverdî’nin Munisü’l-Uşşak ve Mevlana’nın Mesnevi adlı eserlerinin de bu eser üzerindeki etkileri gözle görülür düzeydedir. Şeyh Galip, bütün bu etkileri kendi sanat kudretiyle birleştirerek bir şaheser ortaya koymuştur.

Her şair gibi Şeyh Galip’in de başta Mevlana olmak üzere kendinden önceki büyük şairleri okuyarak yetiştiği, kendilerinden istifade ettiği, hatta bazılarına nazireler yazdığı bilinmektedir. Şiirlerine nazire veya tahmis yazdığı şahsiyetler arasında Fuzulî, Hayalî, Nefî, Sabit, Nabî, Nedim, Nahifî ve Münif gibi şairler öne çıkmaktadır.

es-Sohbetü’s-Safiyye: Bu eser, Mevlevi şeyhlerinden Köseç Ahmet Dede’nin er Risaletü’lBahriyye fî-Tarikati’l-Mevleviyye adlı Arapça eserine yazılmış Arapça bir talikattır.

Sebk-i Hindî şairleri, az sözle çok şey anlatmaya önem verdikleri için, şiirde sözü kısaltmışlardır. Onların soyut kavramlara ağırlık vermeleri, anlamda yeniliği ve orijinalliği gözetmeleri de, sözün kısalmasında etkili olmuştur. Soyut kavramlar, somutlaştırılarak anlatılmıştır. Önceki başlıklarda ele aldığımız izafet-i itibariler, bu tür yapıların da içinde yer aldığı zincirleme tamlamalar, renkli ve bir o kadar ilginç imajlar, hep bu amaca hizmet etmiştir. Anlamda yenilik ve orijinallik özelliklerinin aranması ise şairlerin hareket alanlarını iyice daraltmış, işleyecekleri konuları ve anlatacakları kavramları sınırlamış, hatta manzumelerin beyit sayısında bile azalmaya neden olmuştur.

Gerek isim gerekse naz-niyaz ilişkisi bağlamında âşık ile sevgilinin yer değiştirmesi, aradaki ikiliği kaldırmak ve birliğe ulaşmak içindir. Bu da tasavvufun en önemli konusu olan vahdet-i vücut (=varlığın birliği) felsefesini gündeme getirmektedir. Çünkü bu felsefe, görünen âlemdeki kesretin (=çokluğun) arkasında görünmeyen bir vahdetin (=birliğin) bulunduğunu kabul etmekte ve onu açığa çıkarmayı hedeflemektedir. Galip’in de yaptığı budur. Hüsn ile Aşk, hikâyenin iki ayrı kahramanı oldukları hâlde, bazen birbirinin yerini alabiliyorlar. Şair, ikisi arasındaki birliğe bu yolla vurgu yaptığı gibi, onların okulda tanışıp kaynaşmalarını anlatırken de aynı birliği açığa çıkarma çabası içindedir. Doğru cevap C'dir.

Lafız-anlam ilişkisi üzerinde düşünen Şeyh Galip, “Lafzdan zîrâ ki ma‘nâdır garaz” diyerek, şiirde asıl olanın lafız değil, o lafzın taşıdığı anlam olduğunu açıkça ifade etmiştir. Anlamı şaraba, lafzı da kadehe benzeten şair, şarap içme eyleminde kadehin araç olması gibi, anlatma ve anlama eylemlerinde de lafzın ancak bir araç olduğunu ortaya koymuştur. Çünkü şairin asıl amacı lafız değil, anlamdır. Anlamda da bazı özellikler bulunmalı; güzel, renkli ve ilk defa söyleniyor olmalıdır. Fakat manaya öncelik veren şair, lafzın ihmal edilmesinden yana olmamış, onda da bazı özellikler aramıştır. Galip’in lafızda aradığı en önemli özellik aşinalıktır. Çünkü o, güzel anlamın ancak aşina (=tanıdık, bilinen) lafız ile kendini göstereceğini düşünmektedir.

Aşk, çileye giren müridi; Hüsn, mutlak güzeli; Benî Muhabbet, müridin içinde yer aldığı Mevlevi cemaatini; Mekteb-i Edeb, Mevlevi tekkesini; Mollâ-yı Cünûn, Mevlevi şeyhini; Sühan, Mevlana’yı veya onun Mesnevi-i Manevî adlı eserini; Nüzhetgâh-ı Ma’nâ, müridin içinde yaşadığı ortamın onun ruhundaki yansımalarını; Havz-ı Feyz, ilahî nurların müridin ruhundaki tecellilerini; Hisâr-ı Kalb, müridin gönlünü temsil etmektedir.

Asıl adı Muhammet Esat olan Şeyh Galip, 1757 yılında İstanbul’da Yenikapı Mevlevihane­si civarındaki bir evde dünyaya gelmiştir. Doğru cevap A’dır.

Şeyh Galip’in yetişmesinde daha çok Galata Mevlevihane­si şeyhlerinden Aşçıbaşı Hüseyin Dede’nin ve ileri düzeydeki Farsçası ve Fars şiirine dair bilgisiyle tanınan devrin üstat şahsiyetlerinden Hoca Neşet tarafından oluşturulan edebî ortamın büyük katkısı olmuştur. Özellikle Hoca Neşet, çok genç yaşta şiir söylemeye baş­layan Galip’le yakından ilgilenmiş ve yazdığı bir mahlasname ile onun önceden beri kullandığı Esat mahlasını kutlamıştır. Doğru cevap C’dir.

Şerh-i Cezire-i Mesnevi: Galip’in bu eseri, Mevlevi dedelerinden Yusuf Sineçak’ın Cezire-i Mesnevi adlı eserinin şerhidir. Şair, adı geçen eserin her cildinden 100 beyit seçmiş ve bu seçkinin başına 99, sonuna da 5 beyit eklemek suretiyle 704 beyitlik bir eser oluşturmuştur. Eserde, Farsça bilmeyenler için seçilen bazı kelimelerin Türkçe karşılıkları verilmiş ve beyitler açıklanmıştır. Doğru cevap D’dir.