XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Nabî’nin Hayrabad’ı, konusundan ve edebî değerinden çok, Şeyh Galip’in eleştirilerine hedef olduğu için zaman zaman anılır. Konusunu esas olarak İranlı şair Feridüttin Attar’ın İlahiname’sindeki “Hikâyet-i Fahrettin Gürgânî ve Padişahın Kölesi” isimli hikâyeden alan eser, birkaç bölüm ilavesiyle yeniden
yazılmış ve kurgusunda değişikliğe gidilmiştir.

XVII. yüzyılın tanınmış aşk mesnevilerinden biri de Edhem ü Hüma’dır. Sabit’in bu eseri, İstanbul hayatından sahnelerin ve bahar tasvirlerinin dikkat çektiği, yerli unsurlarla zenginleştirilmiş bir aşk mesnevisidir. Eserde, Edhem isimli bir gençle hükümdarın kızı Hüma arasında geçen bir aşk hikâyesi anlatılır.

Hacimli sayılabilecek bir divanı da bulunan şair, başarısını daha çok mesnevilerinde göstermiştir. Sabit Divanı’nın tenkitli metni yayımlanmıştır (Karacan 1991). Sabit’in hamse oluşturacak kadar mesnevisi vardır. 
Mesnevileri şunlardır: Zafername, Edhem ü Hüma, Berbername, Derename, Amru’l-Leys. Hayrabad Nabı'nin bir mesnevisidir.

Attar’dan yapılan ikinci tercüme Kastamonulu Ömer Fuadî’ye aittir. Ömer Fuadî, Attar’ın 333 beyitlik Bülbülname’sini genişleterek yazdığı eserine Bülbüliyye adını vermiştir. 2150 beyitten oluşan eser, kuşların konuşturulduğu, ilahî aşkın ve vahdet (Tanrı’nın tekliği) konusunun işlendiği bir mesnevidir. Yazar, yer yer ilave ettiği manzumelerle ahlakî öğütler verir. Öğüt verme kaygısı öncelik kazandığı için metnin şiirselliği ihmal edilmiştir.

Feyzî’nin, şeyhi Abdulahad Nuri’nin isteği üzerine yazdığını söylediği
Miraçname-i Resul-i Ekrem, kâmil bir zatın Abdulahad Nuri’ye sorduğu; “Miracın sırrı”, “Burak’ın vasfı”, “Peygamberin nereye kadar gittiği”, “Kabe Kavseynin anlamı” gibi konularda verilen cevapların nazma çekilmesinden oluşur.

XVII. yüzyıl mesnevileri içerisinde ilmî ve ansiklopedik eserler de vardır. Cevrî, Yazıcı Salih’in Şemsiyye adlı eserini yeniden nazma çekerek Melhame adını verir. Takvim, günler, yıldızlar, ay ve güneş tutulması gibi konuların işlendiği eser, geniş kitlelerce okunmuştur. 1635 yılında yazılan bu mesnevi, ilki 1855 yılında olmak üzere üç kez Arap harfleriyle de basılır. 3617 beyit tutan eser Şemsiyye’ye göre daha kısadır. Şairin bir diğer mesnevisi Mart (Azer) ayından başlamak üzere on iki ayın özelliklerinden bahsettiği Nazm-ı Niyaz’ıdır.

Azmizade Haletî, tasavvufî aşkın işlendiği 520 beyit tutarında bir sakiname yazmıştır. Rubaileriyle tanınan Azmizade Haletî, “Sakiname”sinde ilahî aşkı anlatır.

I. Ahmet’in son yılları ile II. Osman’ın Lehistan veya Hotin seferlerini konu
alır. Ganizade’nin, 1956 beyitten oluşan Şehname’si hem gazavatname hem de fetihname özelliği taşır

XVII. yüzyıl mesnevilerini şu başlıklar altında gruplandırmak ve tanıtmak genel durumu kavramak açısından yararlı olacaktır:

a. Aşk konulu mesneviler
b. Temsilî mesneviler
c. Eğitici ve öğüt verici mesneviler
d. Yerli ve realist mesneviler
e. Tarihî ve destanî nitelikli mesneviler. Doğru cevap B'dir.

Bu yüzyılın aşk mesnevileri arasında yer alan Nabî’nin Hayrabad’ı, konusundan ve edebî değerinden çok, Şeyh Galip’in eleştirilerine hedef olduğu için zaman zaman anılır. Konusunu esas olarak İranlı şair Feridüttin Attar’ın İlahiname’sindeki “Hikâyet-i Fahrettin Gürgânî ve Padişahın Kölesi” isimli hikâyeden alan eser, birkaç bölüm ilavesiyle yeniden yazılmış ve kurgusunda değişikliğe gidilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Sabit, Nabî mektebi olarak bilinen ekolün içerisinde olsa da kendi şahsî üslubunu oluşturmuş şairler arasındadır. Atasözlerini, halk tabirlerini, günlük konuşma dilinin kelime ve tabirlerini şiire taşımakla tanınır. Şiirlerinde yerelliğe çok fazla rağbet ettiği, zaman zaman müstehcen ima ve ifadelere kaydığı görülür. Hacimli sayılabilecek bir divanı da bulunan şair, başarısını daha çok mesnevilerinde göstermiştir. Doğru cevap E'dir.

Ömer Fuadî, Attar’ın 333 beyitlik Bülbülname’sini genişleterek yazdığı eserine Bülbüliyye adını vermiştir. 2150 beyitten oluşan eser, kuşların konuşturulduğu, ilahî aşkın ve vahdet (Tanrı’nın tekliği) konusunun işlendiği bir mesnevidir. Yazar, yer yer ilave ettiği manzumelerle ahlakî öğütler verir. Öğüt verme kaygısı öncelik kazandığı için metnin şiirselliği ihmal edilmiştir. Doğru cevap B'dir.

XVII. yüzyılda dinî konuları işleyen mesneviler arasında Hz. Muhammet etrafında gelişen olaylar önemli yer tutar. Başta Hz. Muhammet olmak üzere diğer peygamberler ve dört halifenin fizikî ve ahlakî bakımdan güzelliklerine dair bilgiler veren hilyeler, Hz. Peygamberin miracını anlatan miraçnameler yazılmıştır. Neşatî’nin, türün en güzel örneği sayılan Hilye-i Hakanî’yi örnek alarak yazdığı Hilye-i Enbiya’sı ve Nevizade Atayî’nin Hilyetü’l- Efkâr’ı merkeze Hz. Peygamberi alan eserlerdir. Cevrî’nin Hilye-i Çihâryâr-ı Güzîn adlı eserinde ise dört büyük halifenin hilyesi anlatılmıştır. Manzum şairler tezkiresiyle de dikkati çeken Güftî’nin Hilye-i Aşere-i Mübeşşere isimli eseri bu dönemin dikkate değer bir diğer hilyesidir. Cennetle müjdelenen sahabenin menkıbelerini içeren eserde Hz. Hüseyin ve ilk dört halifenin (Hz. Ebubekir, Ömer, Osman, Ali) hayatlarına dair bilgiler verilmiştir.

Hz. Peygamber etrafında şekillenen bir diğer tür de miraçnamelerdir. Miraçnameler farklı nazım şekilleriyle yazılabildiği gibi herhangi bir eser içerisinde bölüm olarak da karşımıza çıkar. Bu yüzyılda mesnevî nazım şekliyle yazılmış güzel örnekleri vardır. Yüzyılın müstakil ilk miraçnamesi Muslihittin Vahyî’nin Miracu’l-Beyan isimli eseridir. Türün diğer örneklerinden farklı olarak sufilerin tasavvuf yolunda yaşadıkları hâl ve mertebeleri konu alır. Doğru cevap D'dir.

Manzum sözlük geleneği bu yüzyılda da devam ettirilir. Gencî Pîr Mehmet’in 1631 yılında yazdığı Genc-i Leal’i iki bölümden oluşur. Birinci bölümü Arapça-Türkçe, ikinci bölümü ise Farsça-Türkçe bir sözlüktür. Hakî Mustafa Üsküdarî’nin Menazimü’l-Cevahir’i Arapça-Farsça-Türkçe olarak yazılmış bir sözlüktür. Hasan Ziyaî’nin Kân-ı Maani’si ise 716 beyit tutarında Farsça-Türkçe bir sözlüktür. 1671 yılında yazılan eser tertip bakımından benzerlerinden farklıdır. 2319 Farsça kelimeyi içine alır. Riyazî’nin Düsturü’l-Amel’i Farsça-Türkçe ansiklopedik bir lügat olup 1050 civarında deyim, tabir ve bazı kelimelerin özel kullanımlarına yer verir. Farsça beyitlerden örneklerle zenginleştirir. Doğru cevap E'dir.

XVII. yüzyılın ilgi çeken bir mesnevisi de Güftî’nin Teşrifatü’ş-Şuara isimli eseridir. Türk edebiyatının ilk manzum şairler tezkiresidir. Doğru cevap D'dir.

Yerel motifler ve realist çizgiler taşıyan mesnevilerin bir diğer grubunu surnameler oluşturur. Mensur örnekleri de bulunan surnameler, genel olarak sünnet düğünleri, evlilik düğünleri, şehzade ve sultanların doğumları vesilesiyle yapılan şenlikleri konu alan eserlerdir. İçinde devrin gelenek ve görenekleri, merasimleri, mutfak ve eğlence kültürü hakkında geniş malzeme barındırır. Doğru cevap C'dir.

XVII. yüzyıl mesnevileri içerisinde ilmî ve ansiklopedik eserler de vardır. Cevrî, Yazıcı Salih’in Şemsiyye adlı eserini yeniden nazma çekerek Melhame adını verir. Takvim, günler, yıldızlar, ay ve güneş tutulması gibi konuların işlendiği eser, geniş kitlelerce okunmuştur. 1635 yılında yazılan bu mesnevi, ilki 1855 yılında olmak üzere üç kez Arap har eriyle de basılır. 3617 beyit tutan eser Şemsiyye’ye göre daha kısadır. Şairin bir diğer mesnevisi Mart (Azer) ayından başlamak üzere on iki ayın özelliklerinden bahsettiği Nazm-ı Niyaz’ıdır. Doğru cevap A'dır.

Âlemnüma-Nefhatü’l-Ezhar- Sohbetü’l-Ebkâr- Heft- Hân- Hilyetü’l-Efkâr

Aşk konusunu işlemeleri