XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Nabî’yle birlikte divan şiirinde, hikemî tarzda Nabî takipçisi olarak kendilerinden söz edilebilecek çeşitli şairler vardır. Nabî ile aynı dönemde yaşamış olup onunla dostluğu bilinen Ramî Mehmet Paşa, dönemin Nabî takipçilerinden biridir.

Ahlakın Nabî’nin hikmet anlayışında yeri önemlidir. Ahlak, insanın davranışlarında kendini gösterir. Davranışların kaynağı ise karakterdir. Davranışlar iyi ve doğru davranışlar olduğu takdirde onların kaynağı olan karakter de güzeldir. Durum böyle olunca insanın ahlaklı oluşu karakterinin güzelliğiyle ortaya çıkar. Nabî karaktere verdiği önemi, insanın hayatta sahip olabileceği faziletlerin en üstününün huy güzelliği olduğunu söylediği aşağıdaki beyitte şöyle dile getirir:

Gayrıya ilm ü ma‘rifetinden senin ne sûd

Âlemde hüsn-i hulk kadar ma‘rifet mi olur

Senin bilginden ve hünerinden başkalarına ne fayda gelir? Dünyada insanın huy güzelliğine sahip olmasından daha üstün hüner olur mu hiç?

XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile on sekizinci yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış olan ve divan şiirinin rubai ustası olarak bilinen Azmizade Haletî de rubaileriyle şiirde düşünce yolunu izlemiştir. Onun rubai türünü bu dönemde geliştirmesinde, dönemin düşünce ağırlıklı şiir anlayışının etkisi vardır.

Bizüm bu kasr-ı sebük-sakf içinde ey Nâbî

Girân-sühanlar ile imtizâcumuz yokdur

Ey Nabî! Bu çatısı çökmeye yüz tutmuş köşk gibi olan dünya içinde biz; sözünü bilmeyen, kırıcı olan insanlarla uyuşamayız.

Nabî bu dünyayı çatısı çökmeye yüz tutmuş köşke benzetmiştir. Böyle bir dünyada her şeye katlanmak mümkünse de sözünü bilmeyen, kırıcı insanlarla uyum içinde yaşamak zordur.

Hayriyye adlı ünlü mesnevisinden öğrendiğimize göre Nabî’nin asıl adı Yusuf olup 1642
yılında eski adı Ruha olan Urfa’da doğmuş; çocukluğunu ve ilk gençliğini memleketinde geçirmiştir.

Hikemî şiir kavramını önce İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dinî şiirlerini hikemî şiir olarak adlandırmıştır. XVII. yüzyılda, hikemî şiirin İran’daki temsilcileri Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî’dir. Nabî de özellikle Saib’den etkilenerek hikemî tarza yönelmiştir.

Mustafa Paşa’nın yardımıyla hacca giden Nabî, hac dönüşünde Mustafa Paşa’ya kethüda olmuş ve hac yolculuğu izlenimlerini anlattığı Tuhfetü’l-Harameyn’i kaleme almıştır.

Nabî’nin, Kamaniçe Kalesi’nin fethinden sonra İstanbul’a döndüğü ve İstanbul’da kalenin fethini anlattığı Fetihname-i Kamaniçe adlı eserini yazdığı bilinmektedir.

Hayriyye, Nabî’nin ününü yaptığı en önemli eserlerindendir. Halep’te 1701 tarihinde yazılmıştır. Nasihatname türünde yazılmış olan bu didaktik mesneviyi Nabî, oğlu Ebulhayr Mehmet için, onun hayatta izlemesi gereken yolu göstermek, ona öğüt vermek amacıyla yazmıştır.

Türk şiirinde Kutadgu Bilig ve Divan-ı Hikmet’in yazıldığı dönemden beri hikmetli söz söylemeye meyilli şairler vardır. Siyasetnamelerde, öğüt kitaplarında ve pek çok şairin divanında beyit ve mısra düzeyinde görülen hikmetli söz söyleme arzusu XVII. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Bu tarzın yaygınlaşmasına rubai nazım şekliyle söylediği şiirlerle katkıda bulunmuş olan Azmizade Haleti, divan şiirinin rubai ustası olarak bilinmektedir. Doğru cevap B’dir.

Bir toplumun hayata bakışını ve yaşama biçimini belirleyen davranışlarla ilgili olan ahlak anlayışı, hikmetin öncelikle ilgilendiği ana konulardandır. Aynı zamanda felsefenin araştırma alanına giren evrenin yaradılışı, varlık, varlığın öncesi ve sonrası gibi metafiziği ilgilendiren konular da hikmetle ilgilidir. Ayrıca aklın ve düşüncenin dayandığı ilkeler, bilginin kaynağını, sınırını ve değerini araştırmak da yine hikmetin konularındandır. Böylece hikmet, felsefeyle bağlantılı olarak, felsefenin üç ana inceleme konusunu yani ahlak, metafizik ve bilgi teorisini içine almaktadır. Ancak hikmeti ağırlıklı olarak felsefe ile bağlantılı görmek de doğru değildir. Çünkü hikmet, Müslüman toplumlarda, dünya görüşünün temel dayanağı olan din ile de yakından ilgilidir. Varlığın ve olup bitenlerin arkasındaki nedeni veya nedenleri araştırmak, varlık ve eşyanın yaradılış amacını vermeye çalışmak hikemi tarzın dini-tasavvufi yönüyle ilgilidir. Doğru cevap C’dir.

Nabi, Osmanlı’nın sıkıntılı günlerini yaşadığı XVII. yüzyılda dünyaya gelmiş ve I. İbrahim (1640-1648) ile III. Ahmet dönemi (1703-1730) arasında saltanat sürmüş olan altı padişah dönemini görmüştür. Mustafa Paşa’yla birlikte IV. Mehmet’in Lehistan (Polonya) Seferi’ne katılmış ve orada Kamaniçe Kalesi’nin fethinde bulunmuştur. Ayrıca II. Süleyman’ın ve II. Ahmet’in tahta çıkışlarına sessiz kalıp onlar için kaside yazmazken, II. Mustafa’nın tahta çıkışını bir cülusiyye kasidesiyle kutlamıştır. Doğru cevap C’dir.

Bazı kaynaklarda ayrı eser sayılmayan, Türkçe Divan’ın sonunda bulunduğu için Farsça Divançe’dir. Bu eser, “Divançe-i Gazeliyyat-ı Farisi” başlığı altında Türkçe Divan içinde muamma ve lugazlardan sonra yer alır. Yirmi altı sayfalık divançede Farsça gazelleri, başta Mevlana, Yavuz Sultan Selim, Hafız ve Cami olmak üzere bazı şairlerin gazellerine yazılmış tahmisler izler. Divançede yirmi dolayında tahmis bulunmaktadır. Doğru cevap C’dir.

Nabi’nin Halep’te 1701 tarihinde nasihatname türünde yazmış olduğu eseri “Hayriyye”dir. Bu didaktik mesneviyi Nabi, oğlu Ebulhayr Mehmet için, onun hayatta izlemesi gereken yolu göstermek, ona öğüt vermek amacıyla yazmıştır. Nabi’nin ileri yaşlarında yazdığı, dolayısıyla hayat tecrübesini yansıttığı Hayriyye, Ebulhayr’ın toplum içinde iyi bir birey ve mutlu bir insan olması için nasıl davranması gerektiğini anlatır. Ancak eserin sadece Ebulhayr için değil, onun şahsında dönemin gençlerine de yol göstermek amacıyla yazıldığı anlaşılmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Ününü daha çok manzum eserleri yani şairliğiyle yapmış olan Nabi’nin, altısı manzum, dördü mensur olmak üzere on eseri vardır. Manzum eserleri; “Türkçe Divan”, “Farsça Divançe”, “Hayriyye”, “Hayrabad”, “Terceme-i Hadis-i Erbain” ve “Surname”dir. Mensur eserleri ise “Fetihname-i Kamaniçe”, “Tuhfetü’l-Harameyn”, “Zeyl-i Siyer-i Veysi” ve “Münşeat” olarak sıralanabilir. Doğru cevap D’dir.

Nabi’nin hac ziyareti sırasındaki yolculuk izlenimlerini konu edindiği Tuhfetü’l-Harameyn,  edebiyatımızın seyahatname türü örneklerindendir. Eser, Nabi’nin hac ziyaretinden beş yıl sonra 1683 tarihinde yazılmıştır. Nabi bu eserinde, İstanbul’dan Hicaz’a gidinceye kadar gezip gördüğü bütün şehirleri anlatır. Sanatçı, anlatıma çeşni katmak amacıyla eseri yer yer Türkçe, Farsça ve Arapça manzum parçalarla süslemiştir. Doğru cevap D’dir.

Hikemi şiir kavramını İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dini şiirlerini hikemi şiir olarak adlandırmıştır. XVII. yüzyılda, hikemi şiirin İran’daki temsilcileri ise Şevket-i Buhari ve Saib-i Tebrizi’dir. Nabi, özellikle Saib-i Tebrizi’den etkilenerek hikemi tarza yönelmiştir. Bununla birlikte, hikemi şiirin Osmanlı sahasındaki kullanım alanı İran şiirindekine göre daha genişleyerek sosyal konuları da içine almıştır. Doğru cevap A’dır.

Yukarıdaki beyit “Senin bilginden ve hünerinden başkalarına ne fayda gelir? Dünyada insanın huy güzelliğine sahip olmasından daha üstün hüner olur mu hiç?” anlamına gelmektedir. Bu beyitte Nabi karaktere verdiği önemi, insanın hayatta sahip olabileceği faziletlerin en üstününün huy güzelliği olduğunu ifade etmiştir. Doğru cevap B’dir.

A şıkkında kendisinin de içinde bulunduğu topluluğun rağbet görmemesinden, B şıkkında mizacın değişkenliğinden, C şıkkında kaba insanların davranışlarından, D şıkkında ise mevki ve makamların geçiciliğinden söz etmektedir. E şıkkındaki beyit ise “Ey Nabi! Bu çatısı çökmeye yüz tutmuş köşk gibi olan dünya içinde biz; sözünü bilmeyen, kırıcı olan insanlarla uyuşamayız” anlamına gelmektedir. Yani, bu beyite göre, çatısı çökmeye yüz tutmuş köşke benzetilen dünyada her şeye katlanmak mümkünse de sözünü bilmeyen, kırıcı insanlarla uyum içinde yaşamak zordur. Doğru cevap E’dir.

Hikemî şiir kavramını önce İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dinî şiirlerini hikemî şiir olarak adlandırmıştır. XVII. yüzyılda, hikemî şiirin İran’daki temsilcileri Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî’dir.