XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Maddenin yapısının hikmet kavramıyla ilgisi yoktur.

Hikmet kavramı toplum yönetimiyle ilgili değildir.

Nabi ve diğer şairler, hikmeti güzel söz anlamında kullanmamışlardır.

Hikemi şiirde yalınlık beklenmez

Ferüddüttin Attar

Saib-i Tebrizi

IV. Mehmet’in şehzadelerinin Edirne’de yapılan sünnet düğününe katılan Nabî, bu sünnet düğününü anlattığı Surname adlı mesnevisini yine İstanbul’da bulunduğu dönemde yazmıştır.

Hayriyye

Hayriyye

Nedim

Değişik anlamlara gelen hikmete konumuz açısından bakacak olursak hikmet; bir bakıma ait olduğu toplumun- ilgilendiğimiz dönemle bağlantılı olarak daha çok, XVII. yüzyıl Osmanlı toplumunun- düşünce sistemi, dünya görüşü, hayat felsefesidir diyebiliriz.

Türk şiirinde Kutadgu Bilig ve Divan-ı Hikmet’in yazıldığı dönemden beri hikmetli söz söylemeye meyilli şairler vardır. Siyasetnamelerde, öğüt kitaplarında ve pek çok şairin divanında beyit ve mısra düzeyinde görülen hikmetli söz söyleme arzusu XVII. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Bu tarzın yaygınlaşmasına Azmizade Haletî rubai nazım şekliyle söylediği şiirlerle katkıda bulunmuş, Nabî ise hikemî üslubun temsilcisi olmuştur. Haletî’nin hikmetli söz söyleme konusundaki ısrarına rağmen hikemî tarzın en büyük şairi hiç şüphesiz Nabî’dir. Bu ünitede hikemi tarzın özellikleri belirlenecek ve nasıl bir edebî tarz haline geldiği Nabî’nin eserlerinden hareketle örneklendirilecektir.

Özetleyecek olursak hikemî şiir; insanı, olayları, dünyayı değerlendiren çeşitli konuları işler. Özelliğini daha çok, yol gösterici ve düzeltici konulara yer vermesinden alır. Bu özelliği nedeniyle de hikemî şiirde anlatımın özlü olması, dolayısıyla kısa olması beklenir. Telmih, tevriye, kinaye gibi özlü anlatımda önemli olan söz sanatlarıyla birlikte irsal-i mesel kullanımı hikemî şiirde revaçtadır. Bu bağlamda hikemî şiir için atasözü, deyim ve halk söyleyişi kullanımı önemlidir.

Hikemî şiir kavramını önce İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dinî şiirlerini hikemî şiir olarak adlandırmıştır.

XVII. yüzyılda, hikemî şiirin İran’daki temsilcileri Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî’dir. Nabî de özellikle Saib’den etkilenerek hikemî tarza yönelmiştir. Hikemî şiirin Osmanlı sahasındaki kullanım alanı İran şiirindekine göre daha genişleyerek sosyal konuları da içine almıştır. Önce değişik divan şairlerinde örneğin Fuzulî ve Bağdatlı Ruhî’de yer yer gördüğümüz bu tarz, Nabî ile güçlenerek esas yapısını kazanmıştır.

Nabî ile aynı dönemde yaşamış olup onunla dostluğu bilinen Ramî Mehmet Paşa, dönemin Nabî takipçilerindendir. XVII. yüzyılda hikemî üslubu şiirlerinde kullanan başka bir şair de Sabit’tir. Şeyh Galip XVIII. yüzyılın şairidir.

Ayrıca XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile on sekizinci yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış olan ve divan şiirinin rubai ustası olarak bilinen Azmizade Haletî de rubaileriyle şiirde düşünce yolunu izlemiştir. Onun rubai türünü bu dönemde geliştirmesinde, dönemin düşünce ağırlıklı şiir anlayışının etkisi vardır. Diğer taraftan Ziya Paşa ve Namık Kemal’in bazı şiirlerindeki hikemî edaya bakarak, Nabî’nin etkisinin Tanzimat Dönemi’nin bazı temsilcilerinde de sürdüğünü söylemek mümkündür. Ancak, Nabî’den sonra onun yolunda yürüyenler arasında en güçlü şair, on sekizinci yüzyılda yaşamış olan Koca Ragıp Paşa’dır. Hakîmane şiir tarzı, saydığımız takipçiler tarafından daha çok, şiirde atasözü, deyim ve hikmetli söz söyleme kullanımıyla dikkat çeker.

Hayriyye adlı ünlü mesnevisinden öğrendiğimize göre Nabî’nin asıl adı Yusuf olup 1642 yılında eski adı Ruha olan Urfa’da doğmuş; çocukluğunu ve ilk gençliğini memleketinde geçirmiştir. Urfa’da medrese öğrenimini tamamlayarak döneminin bilimlerini, bu arada Arapça ve Farsça’yı iyi öğrenmiştir. Tanınmış bir aileden geldiği bilinen Nabî’nin iyi bir eğitim aldığı tahmin edilmektedir.

İstanbul’a gelişinden bir süre sonra, bilgisi ve şiir yeteneği sayesinde çevresindekilerin ilgisini çekmiş ve orada çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştur. Bu görevler arasında Musahip Mustafa Paşa’nın divan kâtipliği görevi, bu görev aracılığıyla Paşa’nın yakın himayesini görmesi bakımından önemlidir. Bu sırada dönemin padişahı IV. Mehmet’in de yakınlığını elde eden Nabî, Mustafa Paşa’yla birlikte IV. Mehmet’in Lehistan (Polonya) Seferi’ne katılmış ve orada Kamaniçe Kalesi’nin fethinde bulunmuştur. Nabî’nin, Kamaniçe Kalesi’nin fethinden sonra İstanbul’a döndüğünü ve İstanbul’da kalenin fethini anlattığı Fetihname-i Kamaniçe adlı eserini yazdığını biliyoruz. Daha sonra Mustafa Paşa’yla birlikte IV. Mehmet’in şehzadelerinin Edirne’de yapılan sünnet düğününe katılan Nabî, bu sünnet düğününü anlattığı Surname adlı mesnevisini yine İstanbul’da bulunduğu dönemde yazmıştır. Daha sonra Mustafa Paşa’nın yardımıyla hacca giden Nabî, hac dönüşünde Mustafa Paşa’ya kethüda olmuş ve hac yolculuğu izlenimlerini anlattığı Tuhfetü’l-Harameyn’i kaleme almıştır. Ancak bir süre sonra kendi isteğiyle Paşa’nın kethüdalık görevinden ayrılmıştır. Nabî’nin bu ayrılışı kendi isteğiyle olmasına rağmen bir takım sıkıntılar yaşamasına neden olduğu bilinmektedir. Görevinden ayrıldıktan sonra etrafındaki insanların tavır değiştirmelerinden etkilenen sanatçıya bu durum ünlü Azliyye kasidesini yazdırmıştır. Nabî’nin Musahip Mustafa Paşa’yla olan dostluğu Paşa’nın Mora seraskerliğine atanıp oraya gidişi sırasında da sürmüş ve Nabî onunla birlikte Mora’ya gitmiştir. Bu birliktelik Paşa’nın ani ölümüyle bitmiş ve bu duruma çok üzülen Nabî de İstanbul’dan ayrılarak Halep’e gitmiş ve oraya yerleşmiştir.

Hayriyye: Nabî’nin ününü yaptığı en önemli eserlerindendir. Halep’te 1701 tarihinde yazılmıştır. Nasihatname türünde yazılmış olan bu didaktik mesneviyi Nabî, oğlu Ebulhayr Mehmet için, onun hayatta izlemesi gereken yolu göstermek, ona öğüt vermek amacıyla yazmıştır.

Hayrabad: Nabî’nin Halep’te 1705 yılında yazdığı ikinci mesnevisidir.