XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Osmanlı hükümdar imgesinin en güçlü temsilcilerinden IV. Murad, “kadınlar saltanatı”nın iki önemli figürü olarak tanınan Kösem Sultan ile Turhan Sultan XVII. yüzyılın siyasi tarihinde ilk akla gelen kişilerdir.

III. Murad döneminde yeniçeri ayaklanmasına sebep, akçenin değerinin düşürülüp
yeniçeriye ulufe ödenmesidir.

Saltanatının ilk üç yılında Alman harbi ile uğraşan I. Ahmed, Kanije ve Estergon kalelerini alıp Zitvatorok Antlaşması (1606) ile Alman savaşına son vermiştir. Yıllardır devam eden Celali isyanlarını da tetikleyen bu antlaşmayla, her açıdan büyüyüp gelişmesi sona eren Osmanlı Devleti, artık Avrupa’nın en güçlü devleti olma iddiasından vazgeçmiş ve Avusturya’yı kendisiyle eşit bir devlet olarak kabul etmiştir.

Osmanlı sultanları arasında ilk reformcu sultan olarak kabul edilen II. Osman’ın Farisî mahlasıyla yazdığı şiirler bulunmaktadır.

IV. Murad’ın almış olduğu bu tedbirler, taassup derecesinde dinî vaazlarda bulunan ve “Fakılar”, daha ziyade “Kadızadeliler” olarak isimlendirilen tutucu dinî anlayış mensuplarının cesaretlenmesine sebep olmuştur.

Tasavvufu, tekkeleri ve Batınî her türlü anlayışı reddeden ve bunların mensuplarına aşırı düşmanlık besleyen Kadızadeliler, Birgivi Mehmed Efendi’nin Vasiyyetname olarak da anılan Risale-i Birgivi’sini yaygın olarak okumuşlar, Tarikat-ı Muhammediyye adlı eserini ise kendilerine âdeta bir kanun edinmişlerdi.

Hat ve musiki sanatlarıyla uğraşan IV. Murad, Muradî mahlasıyla şiir de yazmıştır.

Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tezkireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir.

Ava olan aşırı merakından dolayı “Avcı Mehmed” olarak da anılan IV. Mehmed de âlimi ve sanatkârı himaye etme geleneğini devam ettirmiştir. Vefayî mahlasıyla şiir de söylemiştir.

1603 tarihinde, III. Mehmed’in ölümü üzerine tahta henüz 14 yaşında olan I. Ahmed geçmiş ve 14 sene hüküm sürmüştür. Sultan I. Ahmed yürürlükte olan kanunların hilafına akli dengesi bozuk olan kardeşi Mustafa’nın hayatına dokunmamıştır. Bu tavrı ona, Osmanlı sultanları içinde kardeş katlini uygulamayan ilk sultan hüviyetini kazandırmıştır. Doğru cevap E’dir.

Saltanatının ilk üç yılında Alman harbi ile uğraşan I. Ahmed, Kanije ve Estergon kalelerini alıp Zitvatorok Antlaşması (1606) ile Alman savaşına son vermiştir. Yıllardır devam eden Celali isyanlarını da tetikleyen bu antlaşmayla, her açıdan büyüyüp gelişmesi sona eren Osmanlı Devleti, artık Avrupa’nın en güçlü devleti olma iddiasından vazgeçmiş ve Avusturya’yı kendisiyle eşit bir devlet olarak kabul etmiştir. Devletlerarası hukuka uygun olarak yapılan bu ilk antlaşmayla rahatlayan Osmanlı, doğuda Safevilerle içerde de Celalilerle mücadeleye ağırlık vermiştir. Doğru cevap C’dir.

Lehistan sorununu barış yoluyla çözen IV. Murad, daha önceki başarısızlıkların âdeta intikamını almak ve İran’ın devamlı saldırgan tutumlarına son vermek için İran üzerine sefere çıkmış, 1635 tarihinde Revan üzerine yapılan ilk sefer başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Osmanlı ordusunun bölgeden çekilmesiyle, alınan son topraklar tekrar Safevilerin eline geçmiştir. İkinci sefer ise, 1638’de Bağdat üzerine yapılmış ve Bağdat Seferi’yle hem Anadolu’daki düzen sağlanmış hem de Bağdat geri alınmıştır. Bunun üzerine IV. Murad’a “Bağdat Fatihi” unvanı verilmiştir. İran’ın barış istemesi üzerine Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalanmıştır (1639). Bu antlaşmayla Azerbaycan ve Revan İran’a bırakılırken, Bağdat Osmanlı’da kalmıştır. Bugünkü Türk-İran sınırı bu antlaşma ile belirlenmiştir. Doğru cevap C’dir.

Bütün devlet teşkilatının karışık olduğu bir dönemde sadarete gelen ve IV. Murad’ı örnek alan Köprülü Mehmed Paşa, amansız ve acımasız icraatı sayesinde bozulmuş olan devlet düzeni ve otoritesini tekrar sağlamıştır. Sadaret, Osmanlı Devleti’nde sadrazamlık makamına verilen isimdir. Doğru cevap B’dir.

Batı astronomisi ile temasa geçen Osmanlı astronomisi, Zîc ve bazı coğrafya kitaplarının tercüme edilmesiyle Avrupa’da gelişen yeni astronomi kavramları ile tanışmıştır. Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tezkireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir. Copernicus astronomisi ile modern astronomi kavramlarını ilk defa Osmanlı bilim literatürüne sokan bu eser, astronomik cetveller konusunda Türkçeye aktarıldığı bilinen ilk kitaptır. Doğru cevap A’dır.

XVII. asırda “hat sanatı”nın bir önceki dönemin devamı niteliğinde olduğu görülmektedir. Osmanlı hat sanatının en büyük temsilcileri olarak kabul edilen Şeyh Hamdullah ile Ahmed Şemseddin-i Karahisarî’nin tesirleri bu dönemde devam etmiştir. Şeyh Hamdullah ekolünü Halid-i Erzurumî, Dervîş Ali, Ağakapılı İsmail, Suyolcuzade Mustafa Eyyubî ve Hafız Osman temsil etmektedir. Şeyh Hamdullah ekolünü en iyi şekilde temsil eden ve üstat sayılan Derviş Ali, “Şeyh-i Sanî” diye adlandırılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Klasik edebiyat, özellikle XVI. asırda hem biçim hem muhteva hem de işleniş yönünden gelişimini tamamlayarak mükemmel bir seviyeye ulaşmıştır. Türkçenin, tam anlamıyla şiir dili olma hüviyetini kazanması, kudretli şairlerin elinde estetik değeri yüksek eserler verebilecek kıvamı yakalaması ve aruza uygulanma noktasında hiçbir pürüzün kalmaması ile şiirin hayatın bir parçası sayılması bunu sağlayan önemli faktörler olmuştur. Bundan dolayı da, Türk edebiyatı bu asırdaki olumsuzluklardan fazla etkilenmeyip gelişimini devam ettirmiştir. Ayrıca geçmiş asırlarda olduğu gibi bu devirde de Osmanlı sultanlarının ilme ve sanata önem verip âlimi ve sanatkârı, dolayısıyla şairi koruma politikasını devam ettirmeleri de, edebiyatın gelişiminde etkili olmuştur.

XVI. asırda, şairler, geçen asırlara nazaran sosyal ve ekonomik konulara daha fazla eğilmişler, özellikle çevrelerinde olan hadiseleri gözlemleyerek bunları şiirlerine yansıtmışlardır. Bu da şiirlerde sosyal tenkidin ön plana çıkmasına sebep olmuştur. Nef’î, Nev‘îzade Atayî, Nabî, Sabit gibi şairlerin “sosyal çevre” ile çok fazla meşgul olmaları, bu dönem şiirinin genel karakterini de belirlemede etkili olmuştur.

XVII. yüzyıla kadar klasik bir hüviyete kavuşan Türk şiir geleneği içinde daha önce bireysel deneyim veya yenilik arzusu düzeyinde kalan üslup arayışlarının bu asırda daha geniş mecralar bulduğu ve önemli temsilcilerini yetiştirdiği görülmektedir. Osmanlı şiir geleneği içinde XVII. yüzyılda temsilcisini veya takipçilerini bulan üsluplar; Klasik Üslup, Sebk-i Hindî, Hikemî Tarz, Mahallî Tarz ve Tasavvufî Şiirdir. Doğru cevap D’dir.

Hikemî Tarz, daha çok Nabî ile özdeşleşmiş olup, “düşünceye dayalı hikmetli söz söyleme” ya da “varlıkların ve olguların var olma sebeplerini ifade etme” olarak tanımlanabilir. Bilgelik ve hakimlik, varlık ve eşyanın asıl amacı, özdeyiş ve atasözü gibi anlamlara gelen “hikmet”, eşya ve olayları “anlamlandırma”, varlık ve olayların gizli anlamlarını, var olma sebeplerini ve ihtiva ettikleri gerçek anlamları çözme üzerine kurulmuş bir kavramdır. Hikemî şiir ise, insanı terbiye edip bilgilendirmeye dayanan, kâmil insan olmanın yolunu öğreten, güzel hasletlere sahip olup kötü illetlerden uzak durmayı tavsiye eden, bunları yaparken düşündüren didaktik şiirdir. Doğru cevap A’dır.