XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Devlet yönetimindeki zaaflar, ordunun ve maliyenin bozulması ve devlet otoritesinin zayıflaması neticesinde İstanbul, Anadolu ve bazı eyaletlerde bu durumdan istifade etmek isteyenlerin teşvikiyle bazı isyanlar çıkmıştır. İstanbul’daki isyanlar çoğu zaman maaşlarının yetersizliğini ve zamanında ödenmediğini bahane eden yeniçeri ve sipahiler tarafından çıkarılmıştır. Bazen de yeniçeriler kimi devlet adamları tarafından kişisel çıkarları için kışkırtılıp ayaklandırılmışlardır. İstanbul isyanları içerisinde en tehlikelileri III. Murad, II. Osman, IV. Murad ve IV. Mehmed dönemlerinde meydana gelenlerdir. Doğru yanıt C'dir.

Osmanlı sultanları arasında ilk reformcu sultan olarak kabul edilen II. Osman, devletin yapısındaki çözülme ve zayıflamayı görüp buna çeşitli çareler aramaya başlamıştır. Bunun için de özellikle ulema sınıfının yetkilerini kısıtlamaya çalışmış ve askeri alanda bazı yenilikler yapmayı düşünmüştür. Bu tavrından dolayı hem ulemayı hem de Kapıkulu’nu karşısına almıştır. Ayrıca Bursa’yı geçici olarak taht merkezi ilan edip Anadolu’dan topladığı ordu ile yeniçerileri ortadan kaldırıp yeni bir ordu kurmayı düşünmüş, Haremi tasfiye edip hanedan mensuplarının Türk kızlarıyla evlenmelerini istemiş, eski kanunları kaldırıp yerine yenilerini oluşturmayı arzu etmiş ve kılık kıyafette bazı değişiklikler yapmayı düşünmüştür. Ancak düşünülen bu reformların yapılabilmesi için ortam müsait olmadığından, hacca gideceği bahanesiyle İstanbul’dan ayrılmaya teşvik edilen sultan, bu düşünceyi uygun bulmuş ve Üsküdar’a geçmiştir. Burada yeni bir ordu kuracağı yönündeki söylentiler üzerine, yeniçeriler ve sipahiler sultanın hem hacca gitmesini engellemek hem de ona bu düşünceyi verenlerin sürgün edilmesi için ayaklanmışlardır. II. Osman, isyancılar tarafından tahttan indirilerek 22 Mayıs 1622 tarihinde feci şekilde katledilmiştir. Tarihçiler tarafından “Türk tarihinin Kerbela vakası” olarak nitelendirilen bu olay, tarihe “Hâile-i Osmaniyye” yani Osmanlı trajedisi olarak geçmiştir. II. Osman da Farisî mahlasıyla şiirler söylemiştir. Doğru yanıt A'dır.

Lehistan sorununu barış yoluyla çözen IV. Murad, daha önceki başarısızlıkların âdeta intikamını almak ve İran’ın devamlı saldırgan tutumlarına son vermek için İran üzerine sefere çıkmış, 1635 tarihinde Revan üzerine yapılan ilk sefer başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Osmanlı ordusunun bölgeden çekilmesiyle, alınan son topraklar tekrar Safevilerin eline geçmiştir. İkinci sefer ise, 1638’de Bağdat üzerine yapılmış ve Bağdat Seferi’yle hem Anadolu’daki düzen sağlanmış hem de Bağdat geri alınmıştır. Bunun üzerine IV. Murad’a “Bağdat Fatihi” unvanı verilmiştir. Doğru yanıt A'dır.

Osmanlı Devletinin çözülmeye ve gerilemeye başladığı bu dönemde Avrupa, hem askerî alanda hem de bilim ve teknoloji alanında ilerleme göstermiştir. Bunda, yeni bulunan ticaret yolları ile keşfedilen kıtaların sağladığı zenginlik, daha önceden gerçekleştirilen rönesans hareketi, yapılan icatlar ile sanayideki gelişimin sağladığı katkılar, ilmî ve teknolojik faaliyetlerdeki ilerleme ile gerçekleştirilen atılımlar ve izlenilen koloni siyaseti etkili olmuştur. Osmanlı’da ise, bu alanlarda özellikle XVI. asırda gösterilen ilerleme ve gelişmişlik, XVII. asra tam anlamıyla yansıtılamamıştır. Doğru yanıt B'dir.

Batı astronomisi ile temasa geçen Osmanlı astronomisi, Zîcve bazı coğrafya kitaplarının tercüme edilmesiyle Avrupa’da gelişen yeni astronomi kavramları ile tanışmıştır. Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tez-kireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir. Copernicus astronomisi ile modern astronomi kavramlarını ilk defa Osmanlı bilim literatürüne sokan bu eser, astronomik cetveller konusunda Türkçeye aktarıldığı bilinen ilk kitaptır. Doğru yanıt D'dir.

Geçmiş asırlarda olduğu gibi XVII.yüzyılda da Osmanlı sultanlarının ilme ve sanata önem verip âlimi ve sanatkârı, dolayısıyla şairi koruma politikasını devam ettirmeleri de, edebiyatın gelişiminde etkili olmuştur. Nitekim bu asırda Sultan I. Ahmed “Bahtî”, Sultan II. Osman “Farisî”, IV. Murad “Muradî” ve IV. Mehmed ise “Vefayî” mahlasıyla şiirler söylemişlerdir. Doğru yanıt A'dır.

Geçmiş asırlarda olduğu gibi bu dönemde de değişik konularda birçok mesnevi kaleme alınmaya devam edilmiştir. Yazılan mesnevilerin daha çok okuyucuyu bilgilendirip eğitme amacı güden dinî, ahlâkî ve tasavvufî konularda olduğu görülmektedir. Özellikle bu devirde mi‘râciyye, mevlid ve hilye türlerinin önemli örnekleri verilmiştir. Bu dönem mesnevilerinde dikkat çeken en önemli husus, hayata dayalı sosyal konulara yer verilip mahallî unsurların ön plana çıkarılmasıdır. Özellikle şehrengiz, surname, ta‘rifat gibi türlerde, şairlerin bizzat görüp müşahede ettikleri devrin sosyal ve kültürel manzaraları ile yerli konulara yer verilmesi, toplum ve hayat tasvirlerinin geniş şekilde yer alması önemli bir yeniliktir. Bu tarz eğilim, önceki dönemlerin mesnevilerinden farklı bir anlayışın gelişmesine zemin hazırlamıştır. Diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin bu asırda siyasî, iktisadî ve içtimaî alandaki olumsuz görüntüsü ve edebiyatta yeni arayışlara yönelme isteği, klasik mesnevi konularının bu dönemde fazla rağbet görmemesine sebep olmuştur. Bundan dolayı didaktik ve dinî eserlere yoğunluk verilirken, aşk konulu mesnevilerin gerek sayısında gerekse çeşidinde büyük bir gerileme dikkat çekmektedir. Doğru yanıt E'dir.

Sebk-i Hindî, XVII. asırdan itibaren Türk edebiyatında etkisini göstermeye başlamıştır. Bu üslup, özellikle Türk şiirinde zengin ve ince hayaller ile ıstırap ve elem konularının gelişmesine yol açmıştır. Doğru yanıt B'dir.

Klasik üslubun XVII. yüzyıldaki en önemli temsilcisi, Türkçeyi kullanmaktaki başarısı, zarif ve ahenkli söyleyişiyle Şeyhülislam Yahya’dır. Diğer temsilcileri ise, Şeyhülislam Bahayî, Ganizade Nadirî, Mezakî, Cevrî, Riyazî, Tıflî, Rusuhî ve Vecdî’dir. Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî Sebk-i Hindî’nin önemli temsilcilerindendir. Fehîm-i Kadîm, Türk edebiyatında Sebkî Hindî’nin XVII. yüzyıldaki en önemli temsilcilerinden biridir. Nev’îzade Atayî, mahallî tarzın temsilcilerinden biridir. Doğru yanıt A'dır.

XVII. yüzyılda siyasal ve sosyal hayatta istikrarsızlık görünmesine rağmen Osmanlı Devleti kültür ve sanat hayatında geleneğin canlılığını korumuştur. Özellikle musiki ve edebiyat alanında yetenekli sanatkârlar tarafından mükemmel eserler verilmiştir. Klasik anlayışı sürdürenlerin yanı sıra yeni üslup arayışlarına giren şairlerin temsil kabiliyetine sahip şahsiyetler olduğu zamanın tanıklığıyla bilinen bir gerçektir.

Osmanlı Devleti siyasî ve sosyal yönlerden duraklama dönemine girmiş, devlet teşkilatı, askeri yapı ve iktisadi durum yönünden ise büyük sarsıntılar geçirmiştir.
Bu duruma etken olan önemli unsurlardan birisi hiç şüphesiz bu dönemde görülen “istikrarsızlık”tır. Bu husus XVII. yüzyılda Osmanlı tahtına çıkan padişahların hem sayı hem de saltanat sürelerinde kendisini açıkça göstermektedir. İlk üç asırda toplam on üç Osmanlı sultanı tahta çıkarken, sadece bu devirde dokuz Osmanlı sultanı tahta geçmiştir. Bunların ortalama tahtta kalma süreleri ise 9 yıl olarak görülmektedir. Bu dönemde görülen istikrarsızlığın bir diğer göstergesi de toplam altmış iki sadrazamın yönetime gelmesidir. Ayrıca henüz çocukluk dönemindeki şehzadelerin padişah olmaları neticesinde, idare özellikle valide sultanların eline geçmiş, böylece bunlar arasında önüne geçilmez çeşitli entrikalar ortaya çıkmıştır. “Kadınlar Saltanatı” diye nitelendirilen bu durumun en önemli figürü olarak Kösem Sultan, popüler tarihçiliğin ilgisini daima çekmiştir.

II. Osman Farisî mahlasıyla şiirler söylemiştir.

II. Osman, isyancılar tarafından tahttan indirilerek 22 Mayıs 1622 tarihinde feci şekilde katledilmiştir.

Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tezkireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir. Copernicus astronomisi ile modern
astronomi kavramlarını ilk defa Osmanlı bilim literatürüne sokan bu eser, astronomik cetveller konusunda Türkçeye aktarıldığı bilinen ilk kitaptır.

Hat ve musiki ile de uğraşan IV. Murad, aynı zamanda şair olup Muradî mahlasıyla şiirler söylemiştir.

Sultan I. Ahmed “Bahtî”, Sultan II. Osman “Farisî”, IV. Murad “Muradî” ve IV. Mehmed ise “Vefayî” mahlasıyla şiirler söylemişlerdir.

Kaside nazım şeklini kendisinden önceki şekil, dil, ifade ve üslup özelliklerinden farklı bir tarzda geliştiren Nef’î, kasidenin nesib ve medhiye bölümlerini geçen asırlara göre kısaltmış ve özellikle fahriye bölümünü genişletmiştir.

Hindistan’da gelişen ve daha çok Hindistan, Afganistan ve Anadolu’da benimsenen bu tarzın önde gelen şairleri Örfî-i Şirazî, Feyzî-i Hindî, Talib-i Âmulî, Kelim-i Hemedanî, Saib-i Tebrizî, Şevket-i Buharî ve Bîdil’dir.

Mahallî tarz, şiirde yerli ve mahallî unsurlara fazlaca yer verme anlayışıdır. Bu dönemde gittikçe yaygınlaşmaya başlayan sade dil ve mahallî ifadeleri kullanma, mahallî unsurlar ile sosyal ve kültürel tasvirlere yer verme, yerli konu arayışı daha sonraki dönemlerde ortaya çıkacak olan “mahallîleşme üslubu”na da kaynaklık etmiştir. Nev’îzade Atayî ve Sabit, gerek yerli konu ve malzeme tercihleri bakımından gerekse kullandıkları dil ve söyleyişteki tasarrufları yönünden bu üslubun temsilcileri sayılmaktadır.

Sultan Ahmet Cami'si, Padişah I. Ahmet tarafından 1609-1616 yılları arasında Mimar Mimar Mehmet Ağa'ya yaptırılmıştır. Doğru yanıt: D'dir.