XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 8

1609 yılında İstanbul’da doğmuştur. Hayatıyla ilgili bilgiler, kendi yazmış olduğu otobiyografik eserlere dayanır. Asıl adı Mustafa’dır. Abdullah adlı, ilme meraklı ve dindar bir zatın oğludur. İlim çevrelerinde Kâtip Çelebi olarak bilinen müellife Divan-ı Hümayun mensupları Hacı Halife demişlerdir. Batı dünyasında da bu adıyla, Hacı Kalfa olarak şöhret bulmuştur. Doğru cevap E'dir.

Kâtip Çelebi'nin coğrafyaya ve harita yapımına ilgi duyması, Girit Seferi (1645) dolayısıyla başlar. Doğru cevap B'dir.

Şairler bazen bir veya birkaç mesneviyle yetinmeyip beş mesneviyi bir araya getirerek hamse tertip etmişlerdir. XVII. yüzyılda hamse tertip eden Nevizade Atayî, hamse tertip etmeseler bile gazel şairi olarak tanındıkları halde mesnevi de yazan Nabî, Sabit ve Nadirî mesnevi edebiyatına katkı sağlamış isimlerdir. Bu yüzyılda hamse sahibi olarak Nevizade Atayî’yi görüyoruz. Onun hamsesi Sakiname (Âlemnüma), Nefhatü’l-Ezhar, Sohbetü’l-Ebkâr, Heft-Hân ve Hilyetü’l-Efkâr isimli mesnevilerden oluşur. Daha çok divan edebiyatının diline yönelik eleştirilir çerçevesinde adı gündeme gelen Nergisî ise mensur eserleriyle hamse düzenleyerek kendince geleneğin içinde bir yenilik yapmıştır.

XVII. yüzyılın tanınmış aşk mesnevilerinden biri de Edhem ü Hüma’dır. Sabit’in bu eseri, İstanbul hayatından sahnelerin ve bahar tasvirlerinin dikkat çektiği, yerli unsurlarla zenginleştirilmiş bir aşk mesnevisidir. Eserde, Edhem isimli bir gençle hükümdarın kızı Hüma arasında geçen bir aşk hikâyesi anlatılır. Konusu şöyledir: Belh şehrinde hayatını sakalıkla kazanan bir arkadaşıyla mağarada yatıp kalkan genç bir derviş vardır. Bir gün çeşmeden su doldurduğu esnada sarayın penceresinde bakmakta olan bir kız görür ve ona aşık olur.

Mutasavvıf olsun veya olmasın tasavvufun soyut anlatıma oldukça elverişli dili her şair tarafından kullanılmıştır.

Farsçadan tercüme edilen temsilî hikâyelerin yanı sıra telif olarak yazılan mesneviler de vardır. Bunlardan biri Şanî Mehmet Efendi’nin Gülşen-i Efkâr isimli eseridir. Aruzun fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün kalıbının kullanıldığı bu mesnevi, 1800 beyitlidir. Eserde akıl, ilim, hilm ve devlet arasında geçen münazara, onların marifet şehrine gidişleri, Rûh-ı Seyranî ile buluşmaları, Rûh-ı Seyranî’nin onları Ârif-i Rabbanî olan Rûh-ı pür-hikmet ile tanıştırmasıyla devam eder. Rûh-ı pür-hikmet onların hallerine ilişkin sorular sorup münazaralarda bulunur. Pür-hikmetin öğütleriyle eser sona erer.

Eğitici Ve Öğüt Verici Mesneviler

Bu başlık altında ele alacağımız konuların çerçevesi diğerlerine göre daha geniş görünmektedir. Bir tür adı oluşturacak şekilde aynı konuyu anlatan eser sayısının çokluğu kendi içinde bir kümelenmeyi getirmektedir. Dinî, tasavvufî, ahlakî ve öğüt nitelikli eserler ile bilgi aktarmak amacıyla yazıldığı halde öğüt vermeyi de ihmal etmeyen eserler bu grubun alt kümelerini oluşturur.

Simkeşzade Feyzî başlangıçta Simî mahlasını kullanmıştır. Abdulahad Nuri’ye bağlandıktan sonra Feyzî mahlasını kullanmıştır.

Riyazî’nin Düsturü’l-Amel’i Farsça-Türkçe ansiklopedik lügat eğitici ve öğretici mesnevidir.

Azmizade Haletî, tasavvufî aşkın işlendiği 520 beyit tutarında bir sakiname yazmıştır.

Nevizade Atayî’nin II. Osman’a ithaf ettiği Âlemnüma olarak da bilinen sakinamesi türün önemli örneklerindendir. 1538 beyitten oluşan eser, şehname vezni olarak da bilinen fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün kalıbıyla yazılmıştır. Eserde ilgi çeken kısım, Osmanlı şiirini Fars şiiriyle karşılaştırarak ‘eskilerin bıktırıcı efsaneleri’ne karşılık yeni ve özgün eserler yazılması isteğidir. Atayî, eserinin 227 beytini de İstanbul Boğazı, Rumeli ve Anadolu hisarlarını sanatkârane bir üslupla anlatmaya ayırmıştır.

XVII. yüzyılın üretken şairlerinden ve tezkirecilerinden Riyazî, Sakiname’sinde, bir eğlence meclisini bütün ayrıntılarıyla anlatılır. Yer yer araya rubailerin de serpiştirildiği Sakiname’de canlı tasvirler yapılmıştır.

Osmanlı sadrazamlarından Pir Mehmet Azmi Efendi’nin oğlu Mustafa Haletî’nin rubai söylemede, Nefî’nin ise kaside tarzındaki ısrarı ve yenilik arayışları daha sonra yetişen şairler tarafından fark edilerek nazire geleneği içinde karşılığını bulur.

Sabit’in Derenamesi yerli ve realist çizgiler taşıyan bir mesnevidir. Derename, 162 beyitten oluşan kısa bir mesnevidir. Eserde Hâce Fesâd’ın hile ile bir Ermeni karısını baştan çıkarma hikayesi anlatılır. XVII. yüzyılda tarihle ilgili konuları yerli ve realist çizgilerle işleyen surnamelerin en güzel örneği Nabî tarafından verilir. Şehzade Mustafa ve Ahmet’in sünnetleri münasebetiyle IV. Mehmet’in emri üzerine Nabî’nin kaleme aldığı Surname, gündelik hayatla ilgili ayrıntılar içerir. Nabî, IV. Mehmet döneminin saray hayatına dair izlenimlerini yansıtır. XVII. yüzyılda fetihname ve gazaname özellikleri taşıyan mesneviler arasında Ganizade Nadirî’nin Şehname adlı eseri Cevrî’nin Selimname’si sayılabilir. Nadirî, eserinde I. Ahmet’in son yılları ile II. Osman’ın Lehistan veya Hotin seferlerini anlatır. Cevrî ise İdris-i Bitlisî’nin 1523 yılında yazdığı Selimname’yi 1627 yılında bir bakıma yeniden işler.

Yerli ve realist çizgiler taşıyan Şehrengizi, 144 beyitlik  mesnevi Neşatî’nindir.

İnşa

Divan

Eserin adı

Bursa’yı ve Bursa’da yetişen ünlüleri anlatır

Nabî

Sefaretname

Yazdıklarını halkın anlamasını istememeleri

Rüyasında gördüğü Hz. Peygamber’den şefaat yerine “seyahat” istemesine