XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 7

Eserin yer yer okuyucuyu güldüren mübalağalı bir anlatım tarzı vardır.

Keşfu’z-Zünun

Hikemî şiir kavramını önce İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dinî şiirlerini hikemî şiir olarak adlandırmıştır. XVII. yüzyılda, hikemî şiirin İran’daki temsilcileri Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî’dir.

Hikemî şiir kavramını önce İran’da Feridüttin Attar ortaya atmış ve dinî şiirlerini hikemî şiir olarak adlandırmıştır. XVII. yüzyılda, hikemî şiirin İran’daki temsilcileri Şevket-i Buharî ve Saib-i Tebrizî’dir. Nabî de özellikle Saib’den etkilenerek hikemî tarza yönelmiştir. Hikemî şiirin Osmanlı sahasındaki kullanım alanı İran şiirindekine göre daha genişleyerek sosyal konuları da içine almıştır. Önce değişik divan şairlerinde örneğin Fuzulî ve Bağdatlı
Ruhî’de yer yer gördüğümüz bu tarz, Nabî ile güçlenerek esas yapısını kazanmıştır.

Nabî yolunda yürüyenler arasında çoğu on sekizinci yüzyılda yaşamış şu şairler bulunmaktadır: Seyyid Vehbî, Raşid, Samî, Asım, Münif, Koca Ragıp Paşa, Haşmet, Fıtnat Hanım, Sünbülzade Vehbî, Sürurî, Keçecizade İzzet Molla.

Nabî yolunda yürüyenler arasında çoğu on sekizinci yüzyılda yaşamış şu şairler bulunmaktadır: Seyyid Vehbî, Raşid, Samî, Asım, Münif, Koca Ragıp Paşa, Haşmet, Fıtnat Hanım, Sünbülzade Vehbî, Sürurî, Keçecizade İzzet Molla. Saib-i Tebrizî Nabî'nin hikemî tarza yönelmesine sebep olan İranlı şairdir.

XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile on sekizinci yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış olan
ve divan şiirinin rubai ustası olarak bilinen Azmizade Haletî de rubaileriyle şiirde düşünce yolunu izlemiştir

İstanbul’a gelişinden bir süre sonra, bilgisi ve şiir yeteneği sayesinde çevresindekilerin ilgisini çekmiş ve orada çeşitli devlet görevlerinde ulunmuştur. Bu görevler arasında Musahip Mustafa Paşa’nın divan kâtipliği görevi, bu görev aracılığıyla Paşa’nın yakın himayesini görmesi bakımından önemlidir.

Kendi isteğiyle Paşa’nın kethüdalık görevinden ayrılmıştır. Nabî’nin bu ayrılışı kendi isteğiyle olmasına rağmen bir takım sıkıntılar yaşamasına neden olduğu bilinmektedir. Görevinden ayrıldıktan sonra etrafındaki insanların tavır değiştirmelerinden etkilenen sanatçıya bu durum ünlü Azliyye kasidesini yazdırmıştır.

Nabî’nin ününü yaptığı en önemli eserlerindendir. Halep’te 1701 tarihinde
yazılmıştır. Nasihatname türünde yazılmış olan bu didaktik mesneviyi Nabî, oğlu Ebulhayr Mehmet için, onun hayatta izlemesi gereken yolu göstermek, ona öğüt vermek amacıyla yazmıştır.

Nabî’nin Halep’te 1705 yılında yazdığı ikinci mesnevisidir. Âşıkane konulu eser, İranlı şair Feridüttin Attar’ın İlahîname’sinden etkilenilerek yazılmıştır. Nabî, İlahîname içindeki bir hikâyenin konusunu genişletip ilaveler yaparak ona meraklı bir macera romanı görünümü kazandırmıştır.

Münşeat, Nabî’nin yazmış olduğu özel ve resmî mektupları içinde bulunduran mensur eseridir. Dili, başka münşeatlarda olduğu gibi oldukça sanatlıdır.

XVII. yüzyılda Atayî’den başka Nabî, Sabit, Simkeşzade Feyzî ve Nadirî mesnevileriyle tanınır. Nabî ve Simkeşzade Feyzî daha çok öğretici ve öğüt verici eserleriyle öne çıkarken Sabit, Ethem ü Hüma adlı eserinin dışındaki mesnevileriyle gündelik hayatın her türlü ayrıntısını açık saçık anlatımlarla manzum hikâyelere dönüştürür. Fuzuli 16. yüzyılda eserler vermiştir.

XVII. yüzyıl mesnevilerini şu başlıklar altında gruplandırmak ve tanıtmak mümkündür:
a. Aşk konulu mesneviler
b. Temsilî mesneviler
c. Eğitici ve öğüt verici mesneviler
d. Yerli ve realist mesneviler
e. Tarihî ve destanî nitelikli mesneviler

Nabî’nin Hayrabad’ı, konusundan ve edebî değerinden çok, Şeyh Galip’in eleştirilerine hedef olduğu için zaman zaman anılır. Konusunu esas olarak İranlı şair Feridüttin Attar’ın İlahiname’sindeki “Hikâyet-i Fahrettin Gürgânî ve Padişahın Kölesi” isimli hikâyeden alan eser, birkaç bölüm ilavesiyle yeniden
yazılmış ve kurgusunda değişikliğe gidilmiştir.

XVII. yüzyılın tanınmış aşk mesnevilerinden biri de Edhem ü Hüma’dır. Sabit’in bu eseri, İstanbul hayatından sahnelerin ve bahar tasvirlerinin dikkat çektiği, yerli unsurlarla zenginleştirilmiş bir aşk mesnevisidir. Eserde, Edhem isimli bir gençle hükümdarın kızı Hüma arasında geçen bir aşk hikâyesi anlatılır.

Hacimli sayılabilecek bir divanı da bulunan şair, başarısını daha çok mesnevilerinde göstermiştir. Sabit Divanı’nın tenkitli metni yayımlanmıştır (Karacan 1991). Sabit’in hamse oluşturacak kadar mesnevisi vardır. 
Mesnevileri şunlardır: Zafername, Edhem ü Hüma, Berbername, Derename, Amru’l-Leys. Hayrabad Nabı'nin bir mesnevisidir.

Attar’dan yapılan ikinci tercüme Kastamonulu Ömer Fuadî’ye aittir. Ömer Fuadî, Attar’ın 333 beyitlik Bülbülname’sini genişleterek yazdığı eserine Bülbüliyye adını vermiştir. 2150 beyitten oluşan eser, kuşların konuşturulduğu, ilahî aşkın ve vahdet (Tanrı’nın tekliği) konusunun işlendiği bir mesnevidir. Yazar, yer yer ilave ettiği manzumelerle ahlakî öğütler verir. Öğüt verme kaygısı öncelik kazandığı için metnin şiirselliği ihmal edilmiştir.

Feyzî’nin, şeyhi Abdulahad Nuri’nin isteği üzerine yazdığını söylediği
Miraçname-i Resul-i Ekrem, kâmil bir zatın Abdulahad Nuri’ye sorduğu; “Miracın sırrı”, “Burak’ın vasfı”, “Peygamberin nereye kadar gittiği”, “Kabe Kavseynin anlamı” gibi konularda verilen cevapların nazma çekilmesinden oluşur.

XVII. yüzyıl mesnevileri içerisinde ilmî ve ansiklopedik eserler de vardır. Cevrî, Yazıcı Salih’in Şemsiyye adlı eserini yeniden nazma çekerek Melhame adını verir. Takvim, günler, yıldızlar, ay ve güneş tutulması gibi konuların işlendiği eser, geniş kitlelerce okunmuştur. 1635 yılında yazılan bu mesnevi, ilki 1855 yılında olmak üzere üç kez Arap harfleriyle de basılır. 3617 beyit tutan eser Şemsiyye’ye göre daha kısadır. Şairin bir diğer mesnevisi Mart (Azer) ayından başlamak üzere on iki ayın özelliklerinden bahsettiği Nazm-ı Niyaz’ıdır.