XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 3

Edhem ü Hüma

Teşrifatü’ş-Şuara

Sakiname

Neşatî

Surname

Şehname

Mesnevi başlangıçta bir nazım biçiminin adıyken Mevlana’nın meşhur eserinden sonra mesnevi, bu nazım biçimiyle yazılan bir türün adı olmuştur. Mesnevilerde kafiye sistemi şairlere uzun hikâyeleri anlatma konusunda biçimsel açıdan kolaylık sağlar. Onun için Türk edebiyatının Anadolu sahasındaki ilk ürünlerinde dinî konuların mesnevi nazım biçimiyle anlatıldığı görülmektedir. Ama daha çok çift kahramanlı aşk hikâyelerinin mesnevi nazım biçimiyle işlendiği bilinmektedir. XVI. yüzyılda Yusuf u Züleyha, Leyla ile Mecnun, Ferhad ile Şirin, Şem ü Pervane, Vamık u Azra gibi çift kahramanlı aşk hikâyelerinin en güzel örnekleri verilmiştir. Şairler bazen bir veya birkaç mesneviyle yetinmeyip beş mesneviyi bir araya getirerek hamse tertip etmişlerdir.

Sebk-i Hindi, edebiyatın kendi içinde yeni bir üslup arayışı olarak ortaya çıkar. Klasik anlayış reddedilmezken yeni imajlar, mazmunlar ve alışılmadık bağdaştırmalar kullanılır. Bunda geniş bir yelpazede değerlendirilebilecek tasavvuf düşüncesinin de etkisi vardır. Bu durum klasik anlayışın yanı sıra mecazlarla örülü bir dil kullanımını beraberinde getirmiştir.

Nevizade Atayî’nin hamsesi Sakiname (Âlemnüma), Nefhatü’l-Ezhar, Sohbetü’l-Ebkâr, Heft-Hân ve Hilyetü’l-Efkâr isimli mesne­vilerden oluşur.

Bursalı Mustafa Hevayî, Bağdatlı Zihnî ve Rifatî’nin Yusuf u Züleyha’sı, Faizî ve Rifatî’nin Leyla vü Mecnun’u, Fasih Dede’nin Hüsrev ü Şirin ve Mahmud u Ayaz isimli mesnevileri bu yüzyılda klasik aşk mesnevileri arasında değerlen­dirilebilecek eserlerdir.  Gelenekselleşmiş aşk hikâyelerinin yanı sıra Nabî’nin Hayrabad’ı ve Sabit’in Edhem ü Hüma’sı gibi yeni mesnevi konuları da vardır. Bu mesneviler, bir önceki yüzyılın aşk mesnevileri ile kıyaslandığında aralarındaki fark hemen görülür. Yüzyılın nasihat ve eğitim amaçlı olduğu kadar toplumun aksayan yönlerini de eleştiren en önemli eseri Nabî’nin Hayriname olarak da bilinen Hayriyye’sidir. Sim­keşzade Feyzî, Miraçname-i Resul-i Ekrem adlı eserinde miraç konusunu mesnevi biçiminde işlemiştir.

Dil içi çevirisi: Güzelliği, güzellik defterinin başıydı, akıl ve gönlün yolunu kesen bir afetti! Görüldüğü üzere bu, aşk konulu bir mesneviden alınmıştır. Sabit - Edhem ü Hüma dışındaki diğer mesneviler, aşk konulu değildir. Gencî Pîr Mehmet - Genc-i Leal ise zaten mesnevi değil, sözlüktür.

Sabit, Nabî mektebi olarak bilinen ekolün içerisinde olsa da kendi şahsî üslubunu oluşturmuştur. Atasözlerini, halk tabirlerini, günlük konuşma dilinin kelime ve tabirlerini şiire taşımıştır. Yerelliğe çok fazla rağbet ettiği görülür. Hacimli sayılabilecek bir divanı bulunsa da başarısını daha çok mesnevilerinde göstermiştir.

XVII. yüzyılın üretken şairlerinden ve tezkirecilerinden Riyazî, Sakiname’sinde, bir eğlence meclisini bütün ayrıntılarıyla anlatılır. Yer yer araya rubailerin de serpiştirildiği Sakiname’de canlı tasvirler yapılmıştır.  Dil içi çeviri:

A: O şarabın parlaklığı ile meclisi aydınlatır; bu sazın nağmeleri ile ciğer deler

B: O hoşluk şarabının neşesi, bu sevinç ve güzellik sazının nağmesi

C: Söz ile o meclisi süsler, bu salınması ile meclis donatır.

D: Hakk’ı görmüş, bilmiş idi. Kalbi Mevla’ya hane olmuştu. (Feyzî, Miraçname-i Resul-i Ekrem)

E: Gülşen dediğin bu şarap meclisidir. O bülbül ise bu taze güldür.

Yüzyılın nasihat ve eğitim amaçlı olduğu kadar toplumun aksayan yönlerini de eleştiren en önemli eseri Nabî’nin Hayriname olarak da bilinen Hayriyye’sidir. Hayriname, Nabî’nin oğlu Ebulhayr Mehmet Çelebi’nin şahsında okurlarına öğüt vermek için kaleme aldığı bir eserdir. Şair, oğluna güzel ahlak sahibi olmasını öğütlerken devrin siyasi ve bürokratik makamlarının içine düştükleri durumu da eleştirir. Döneminde kimi mesleklerdeki yozlaşmaları, sahte şeyhleri, hâkimleri, mahkemelerin ve paşalık mevkiinde bulunanların durumlarını, yöneticilerin zulümlerini, adaletsizlik, rüşvet, yalan, riya gibi toplumsal hastalıkları gözler önüne serer.

Gencî Pîr Mehmet’in 1631 yılında yazdığı Genc-i Leal’i iki bölümden oluşur. Birinci bölümü Arapça-Türkçe, ikinci bölümü ise Farsça-Türkçe bir sözlüktür. Hakî Mustafa Üsküdarî’nin Menazimü’l-Cevahir’i Arapça-Farsça-Türkçe olarak yazılmış bir sözlüktür. Hasan Ziyaî’nin Kân-ı Maani’si ise 716 beyit tutarında Farsça-Türkçe bir sözlüktür. 1671 yılında yazılan eser tertip bakımın­dan benzerlerinden farklıdır. 2319 Farsça kelimeyi içine alır. Riyazî’nin Düsturü’l-Amel’i Farsça-Türkçe ansiklopedik bir lügat olup 1050 civarında deyim, tabir ve bazı kelimelerin özel kullanımlarına yer verir. Farsça beyitlerden örneklerle zenginleştirir. Güftî’nin Teşrifatü’ş-Şuara isimli eseri ise yüzyılın ilgi çeken bir mesnevisi olup Türk edebiyatının ilk manzum şairler tezkiresidir.

XVII. yüzyıl mesnevileri içerisinde ilmî ve ansik­lopedik eserler de vardır. Cevrî’nin, Yazıcı Salih’in Şemsiye’sinden uyarladığı Melhame adlı eserinde tak­vim, günler, yıldızlar, ay ve güneş tutulması gibi ko­nular işlenir.

Siyasetnamelerde, öğüt kitaplarında ve pek çok şairin divanında beyit ve mısra düzeyinde görülen hikmetli söz söyleme arzusu XVII. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Hikmet, felsefeyle bağlantılı olarak, felsefenin üç ana inceleme konusunu yani ahlak, metafizik ve bilgi teorisini içine alır. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Görevden çıkarılma veya ayrılma vesilesiyle yazılan kasidelere azliyye denir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Nabî’nin Mustafa Paşa’nın kethüdalık görevinden bu ayrılması kendi isteğiyle olmasına rağmen bir takım sıkıntılar yaşamasına neden olduğu bilinmektedir. Görevinden ayrıldıktan sonra etrafındaki insanların tavır değiştirmelerinden etkilenen sanatçıya bu durum ünlü Azliyye kasidesini yazdırmıştır. Doğru yanıt D seçeneğidir.