XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 15

Alemnüma. Cevap B'dir.

Berbername. Cevap B'dir.

Keşfu’z-Zünun: Kâtip Çelebi’nin yirmi yıl gibi uzun bir sürede hazırladığı bibliyografik eseridir. Arapça olarak kaleme alınan eser, Kâtip Çelebi’nin adını duyduğu veya bizzat görüp incelediği binlerce kitap ve o kitapların yazarları hakkında bilgi veren ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Kitap adlarına göre alfabetik bir sırayla düzenlenen eserde, kitapların dili, yazılış tarihi, konusu, müellifi, müellifin diğer eserleri gibi konularda bilgiler verilir.

Seyahatname, Osmanlı tarihi, kültür hayatı vb. konularda bir başvuru kaynağı olarak tartışılmaz değerinin yanı sıra üslubu ve özellikle dili bakımından da çok değerli bir kaynaktır. “Orta nesir” diye tabir edilen, yer yer secilerle süslenmiş bir üslupla yazılan eser, okuyucuyu güldüren mübalağalı anlatımı, samimi ifade tarzı, güçlü tasvirleriyle de tamamen orijinal ve kendine özgü bir eserdir.

Evliya Çelebi’de seyahat merakı başlar. Bu hevesin nasıl doğduğunu kendisi bir rüya motifiyle temellendirir. Şöyle ki rüyasında İstanbul’da bir camide Hz. Peygamber’i kalabalık bir cemaat arasında görür. Heyecanla elini öperken ondan şefaat dileyecek yerde heyecanla “Seyahat ya Resulallah!” der

Veysî ve Nergisî, ağdalı nesri sadece bu yüzyılda değil, bütün Türk edebiyatında en ileri uca taşıyan iki isim olarak bilinir. Veysî ve Nergisî’de zirveye ulaşan üslubun kimi kitaplarda “süslü nesir” olarak da nitelendirildiği görülür. Nesir üsluplarını sınıflandırırken kullanılan “süslü nesir” tabiri, edebiyat nazariyesi ve belagat konulu eski kitaplarda “üslub-ı müzeyyen” olarak anılır.

Kara Mehmet Paşa’nın 1665 yılında sefir (elçi) olarak Avusturya’ya gidişinde yaşadıklarını ayrıntılı olarak anlattığı Viyana Sefaretnamesi, bir sonraki asırda yaygınlaşacak olan türün ilk ve bu yüzyılın tek örneğidir.

XVII. yüzyılın önemli seyahatnamelerinden biri de Nabî’nin hac hatıralarını anlattığı Tuhfetü’l Harameyn’idir. Nabî bu eserinde hac yolculuğuna nasıl başladığından, konakladığı menzillere; Urfa, Suriye, Filistin, Mısır ve nihayet Mekke’ye ulaşmasına kadar gördüğü yerleri tarihî, coğrafi ve sosyo-kültürel özellikleriyle beraber ayrıntılı biçimde anlatmış, seyahati esnasında başından geçen olaylara da yer vermiştir. Ağdalı ve süslü bir dille yazılan Tuhfetü’l-Harameyn, yayımlanmıştır

Abdurrahman Hıbrî’nin Defter-i Ahbar adlı tarihinin yanı sıra Edirne’yi tarihi, mimarisi, coğrafi yapısı, bilginleri, devlet adamları ve şairleriyle etraflı bir şekilde anlattığı Enisü’l-Müsamirin’i de bir şehir tarihi olarak bu yüzyılda yazılan önemli eserlerdendir

Bu tarzın dili gerçekten de ağırdır; hatta yer yer Arapça ve Farsçanın kullanımdan düşmüş bazı kelimelerini eski lügatlardan çıkararak anlaşılmazlığı pekiştirmek isteyen bir tavır sezilir. Fakat gerek Veysî’nin gerek Nergisî’nin ve gerekse onların yolunu izleyen münşilerin bütün eserlerinde aynı tarzı uyguladıklarını söylemek doğru değildir. Hatta anlatılan konunun özelliğine göre aynı eserin değişik bölümlerinde dahi farklı üsluplara rastlamak mümkündür.

XVI. yüzyıl nesrinde şair tezkirelerinin önemli yeri olmasına rağmen XVII. yüzyılda durum değişir. Riyazî’nin eseri hariç tutulursa XVII. yüzyıl tezkireleri antoloji tipi eserlerdir. Bu eserlerde şiir örnekleri çok, biyografik bilgi ise oldukça sınırlıdır. İlk defa Kafzade Faizî’nin Zübdetü’l-Eşar adlı eseriyle başlayan bu tarz, tezkireleri içinde mensur cümlecikler de bulunan şiir seçkilerine dönüşmüştür. Bu tip tezkireleri, şair mahlaslarına göre alfabetik olarak hazırlanmış şiir mecmuaları olarak tanımlamak dahi mümkündür. Dolayısıyla nesir dili ve üslubu açısından şair tezkirelerinin önemli bir yer tutmadığı XVII. yüzyılda, diğer türlerde verilen mensur metinlerden hareketle dönemin genel görüntüsünü resmetmek mümkün olacaktır

Sanatlı nesir, estetik nesir, ağdalı nesir, üslub-ı âlî gibi adlarla anılan bu estetik üslupta söz varlığının yaklaşık dörtte üçü Arapça ve Farsça kelimelere dayanıyordu.

Beş mesneviden oluşan esere hamse denir.

XVI. Yüzyılda başlayan Fars ve Türk edebiyatında beş mesnevi yazarak hamse tertip etme geleneği, XVII. yüz­yılda da devam etmiş olmakla birlikte önceki yüzyıllardaki nitelik ve nicelikte değildir. Bu yüzyılda hamse sahibi olarak Nevizade Atayî görülmektedir. Onun hamsesi Sakiname; Âlemnüma, Nefhatü’l-Ezhar, Sohbetü’l-Ebkâr, Heft-Hân ve Hilyetü’l-Efkâr isimli mesne­vilerden oluşur.

Sebk-i Hindi akımının edebiyatımızdaki ilk temsilcisi Sabit değil, Şeyh Galip’tir. Sabit, Nabi ekolünde olup Hikemi tarzı benimsemiştir.

Edhem ü Hüma, İstanbul hayatından sahnelerin ve bahar betimlemelerinin dikkat çektiği, yerli unsurlarla zenginleştirilmiş bir aşk mesnevisidir. Zafername savaş konusunu işleyen bir mesnevidir. Berbername’de bir berber çırağının başından geçenler argo bir biçimde anlatılmıştır. Amru’l-Leys, kaba söz ve ifadelerin kullanıldığı folklorik özellikte bir mesnevidir. Derename’de ise sarkıntılık yapan bir adamın başından geçenler anlatılmaktadır.

Sizi yârüm sanup hatâ itdüm

Hayf râh-ı cehâlete gitdüm

Temsili mesneviler, gerçek kimlikleri dışında kahramanları mecaz ve sembollerden kurulu mesnevilerdir. Fabller gibi alegoriktir, yani bir varlığın yerine başka bir varlık ya da nesne konur. Bu mesneviler daha çok tasavvufi ve didaktik konuların anlatımında tercih edilmiştir. Nabî’nin ünlü eseri Hayriyye, eğitici ve öğüt verici mesneviler kapsamındadır. Ancak, alegorik değildir.

Ganizade Nadirî’nin ‘’Şehname’’ adlı eseri tarihi ve destani nitelikteki mesnevilerdendir. Bu eser hem gazavetname hem de fetihname özelliği taşır. Lehistan ve Hotin seferleri ele alınır.

 

Fe’ilâtün (Fâ'ilatün) / mefâ’ilün / fe’ilün (fâ'lün)