XVII. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI - Deneme Sınavı - 2

Tasavvufu, tekkeleri ve Batınî her türlü anlayışı reddeden ve bunların mensuplarına aşırı düşmanlık besleyen Kadızadeliler, Birgivi Mehmed Efendi’nin Vasiyyetname olarak da anılan Risale-i Birgivi’sini yaygın olarak okumuşlar, Tarikat-ı Muhammediyye adlı eserini ise kendilerine âdeta bir kanun edinmişlerdi.

Hat ve musiki sanatlarıyla uğraşan IV. Murad, Muradî mahlasıyla şiir de yazmıştır.

Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tezkireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir.

Ava olan aşırı merakından dolayı “Avcı Mehmed” olarak da anılan IV. Mehmed de âlimi ve sanatkârı himaye etme geleneğini devam ettirmiştir. Vefayî mahlasıyla şiir de söylemiştir.

Divan edebiyatı XVI. yüzyılda, özellikle Kanunî döneminde biçim ve içeriğiyle klasik bir yapıya kavuşmuştur.

Asıl adı Ömer olan şair Nefî’nin ilk kullandığı mahlası “zararlı, zarara ait” anlamındaki Darrî’dir.

Gelibolulu Mustafa Âlî, Erzurum deferdarlığı sırasında tanıştığı şair Nefî’e, Nefî (yararlı, faydaya ait) mahlasını verdi.

Nefî, muhtemelen I. Ahmet’in saltanatının (1603-1617) ilk yıllarında, Kuyucu Murat Paşa’nın tavsiyesiyle İstanbul’a gitti. Devrin sultanlarına, bürokrat ve devlet adamlarına kasideler sundu. I. Mustafa (1617-1618; 1622-1623), II. Osman (1618-1622) dönemlerinde şiir söylemiş olmasına rağmen şöhretinin zirvesine IV. Murat (1623-1640) zamanında ulaştı.

Divan şiirinin en büyük kaside ustası, övgü ve yergi şairi olarak tanınan Nefî, aslında tam bir  mizaç adamıdır. Şiir diline medhiye (övme), fahriye (övünme) ve hicviye (yergi) biçiminde yansıyan şairlik kabiliyeti, esas itibariyle onun otoriteyle çatışma ve güçlü benlik duygusuyla ilişkilidir.

Divan şiiri geleneği içinde müzeyyel gazel söyleme eğilimi XVII. yüzyılda yaygınlaşmış ve bu tarz gazellere Şeyhülislam Yahya’dan sonra en çok Nefî itibar etmiştir.

Nailî, bir müzeyyel gazelin imkânları çerçevesinde Nefî’yi överken şiirin başlığında onu sultanu’ş-şuara (=şairler sultanı) olarak takdim eder.

Metnin doğru okunuşu “Nice tayyâr o sebük-pây-ı cihân-peymâ kim / Ana hem-seyr olamaz hiç ne ankâ ne hümâ” şeklindedir.

Metnin doğru okunuş E seçeneğinde olduğu gibi “Nola ta‘yîn etse zabt-ı mülk-i hüsni gamzeye / Zülfi bir âşüfte-i ser-der hevâ dûr neylesün” şeklindedir.

Metnin doğru okunuşu ve Türkiye Türkçesine çevirisi şöyledir: 

1603 tarihinde, III. Mehmed’in ölümü üzerine tahta henüz 14 yaşında olan I. Ahmed geçmiş ve 14 sene hüküm sürmüştür. Sultan I. Ahmed yürürlükte olan kanunların hilafına akli dengesi bozuk olan kardeşi Mustafa’nın hayatına dokunmamıştır. Bu tavrı ona, Osmanlı sultanları içinde kardeş katlini uygulamayan ilk sultan hüviyetini kazandırmıştır. Doğru cevap E’dir.

Saltanatının ilk üç yılında Alman harbi ile uğraşan I. Ahmed, Kanije ve Estergon kalelerini alıp Zitvatorok Antlaşması (1606) ile Alman savaşına son vermiştir. Yıllardır devam eden Celali isyanlarını da tetikleyen bu antlaşmayla, her açıdan büyüyüp gelişmesi sona eren Osmanlı Devleti, artık Avrupa’nın en güçlü devleti olma iddiasından vazgeçmiş ve Avusturya’yı kendisiyle eşit bir devlet olarak kabul etmiştir. Devletlerarası hukuka uygun olarak yapılan bu ilk antlaşmayla rahatlayan Osmanlı, doğuda Safevilerle içerde de Celalilerle mücadeleye ağırlık vermiştir. Doğru cevap C’dir.

Bütün devlet teşkilatının karışık olduğu bir dönemde sadarete gelen ve IV. Murad’ı örnek alan Köprülü Mehmed Paşa, amansız ve acımasız icraatı sayesinde bozulmuş olan devlet düzeni ve otoritesini tekrar sağlamıştır. Sadaret, Osmanlı Devleti’nde sadrazamlık makamına verilen isimdir. Doğru cevap B’dir.

Batı astronomisi ile temasa geçen Osmanlı astronomisi, Zîc ve bazı coğrafya kitaplarının tercüme edilmesiyle Avrupa’da gelişen yeni astronomi kavramları ile tanışmıştır. Latinceden Türkçeye tercüme hareketinin öncü ismi olan Tezkireci Köse İbrahim Efendi el-Zigetvârî, Noel Duret’in Zîc’ini Türkçeye Secencenü’l-eflâk fî Gayeti’l-idrâk adı ile Latinceden tercüme etmiştir. Copernicus astronomisi ile modern astronomi kavramlarını ilk defa Osmanlı bilim literatürüne sokan bu eser, astronomik cetveller konusunda Türkçeye aktarıldığı bilinen ilk kitaptır. Doğru cevap A’dır.

XVII. asırda “hat sanatı”nın bir önceki dönemin devamı niteliğinde olduğu görülmektedir. Osmanlı hat sanatının en büyük temsilcileri olarak kabul edilen Şeyh Hamdullah ile Ahmed Şemseddin-i Karahisarî’nin tesirleri bu dönemde devam etmiştir. Şeyh Hamdullah ekolünü Halid-i Erzurumî, Dervîş Ali, Ağakapılı İsmail, Suyolcuzade Mustafa Eyyubî ve Hafız Osman temsil etmektedir. Şeyh Hamdullah ekolünü en iyi şekilde temsil eden ve üstat sayılan Derviş Ali, “Şeyh-i Sanî” diye adlandırılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Klasik edebiyat, özellikle XVI. asırda hem biçim hem muhteva hem de işleniş yönünden gelişimini tamamlayarak mükemmel bir seviyeye ulaşmıştır. Türkçenin, tam anlamıyla şiir dili olma hüviyetini kazanması, kudretli şairlerin elinde estetik değeri yüksek eserler verebilecek kıvamı yakalaması ve aruza uygulanma noktasında hiçbir pürüzün kalmaması ile şiirin hayatın bir parçası sayılması bunu sağlayan önemli faktörler olmuştur. Bundan dolayı da, Türk edebiyatı bu asırdaki olumsuzluklardan fazla etkilenmeyip gelişimini devam ettirmiştir. Ayrıca geçmiş asırlarda olduğu gibi bu devirde de Osmanlı sultanlarının ilme ve sanata önem verip âlimi ve sanatkârı, dolayısıyla şairi koruma politikasını devam ettirmeleri de, edebiyatın gelişiminde etkili olmuştur.