XVI. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI

Mahzenü’l-Esrar’a Anadolu sahasında ilk Türkçe nazire olarak kabul edilen eser,
Ahmed-i Rıdvan’ın Mahzenü’l-Esrar’ıdır.

III. Murat’ın şehzâdesi Mehmet için 1582 yılında yapılan oldukça gösterişli sünnet düğünü, Gelibolulu Ali’nin Câmi’u’l-Buhur der-Mecalis-i Sur adlı 2775 beyitli eserinde bütün ihtişamıyla anlatılır.

Lâmiî’nin Bursa Şehrengizi edebiyat tarihi kadar sosyoloji, etnoloji gibi ilim dallarıyla
uğraşanları hatta şehir tarihçilerini ve coğrafyacıları yakından ilgilendirecek zengin malzeme ihtiva etmektedir. Dikkatle incelendiğinde eski toplum hayatımızı, fazla sanat endişesi taşımadan kaleme alınan bu tip eserlerde daha net ve daha kolay bulabiliriz.

Molla Maşîzâde Fikrî Dervîş’in yazdığı bu eser, 1504 beyitten oluşmaktadır. Şairin Edirne ve İstanbul’da yaşadığı bir aşk hikâyesini anlattığı bu eseri, bir sergüzeştname veya hasbihâl olarak kabul edilebilir. Özellikleri vereilen eser Ebkâr-ı Efkâr'dır.

Muyî’nin hasbihâl tarzında yazmış olduğu bu mesnevi, 2759 beyitten oluşmaktadır. Eser,aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Bu eser Nalan u Handan'dır.

Osmanlı sahasında Mahzenü’l-Esrar geleneğine bağlı mesnevilerde planların benzemesinin yanında işlenen hikâyelerde de ortaklıklar bulunur. Ortak hikâyelerin
belli başlı kaynakları, Kuran-ı Kerim, Mevlana’nın Mesnevi’si, Feridüttin Attar’ın Tezkiretü’l-Evliya’sı, Mantıku’t-Tayr’ı, Sadi’nin Gülistan ve Bostan’ı ve
Fuzulî’nin Leyla vü Mecnun mesnevisidir

Dinî-tasavvufî mesneviler konusunda Şemsettin-i Sivasî’nin ayrıcalıklı bir yeri vardır. Çünkü o, bütün mesnevilerinde dinî ve tasvvufî konuları işlemiştir. Süleyman peygamberin kıssasını ele aldığı Süleymanname; Feridüttin Attar’ın (ö. 1221), İlâhiname isimli eserinin manzum bir özeti niteliğindeki, Baharü’s-Sufiyye
ismini de taşıyan ve 557 beyitten oluşan Gülşenabad, Heşt-Behişt, Mir’atü’l-Ahlâk ve Mirkatü’lEşvâk; İmam-ı Azam’ın hayat hikâyesinin ele alındığı Menâkıb-ı İmâm-ı Âzam adlı eser, Şemsettin-i Sivasî’nin diğer mesnevileridir.

Tarihsel kişileri ve olayları konu edinen mesnevileri iki grupta ele almak mümkündür. Birincisi Yavuz Sultan Selim’in hayatını, mücadelelerini, yaptığı savaşları
ve kazandığı zaferleri merkeze alarak bir Osmanlı tarihi anlayışıyla kaleme alınan Selimname türündeki mesnevilerdir. Üsküplü İshak Çelebi, Sücudî, Keşfî,
Süheylî, Muhyî, Edayî, Hoca Sadettin, İdris-i Bitlisî, Şükrî-i Bitlisî gibi şairlerin yazdıkları mesneviler bunlardandır.

Şehrengizler, şehirlerin güzelliklerini ve güzellerini
konu edinen mesnevilerdir

Önceki yüzyıllarda çoğunlukla Fars edebiyatında üretilmiş olan mesnevilerin Türkçeye tercüme edildiği görülür. Özellikle Yusuf u Züleyha, Leyla vü Mecnun, Hüsrev ü Şirin gibi aşk konulu mesneviler çoğunlukla ya tercüme edilmiş ya da Fars edebiyatındaki asıllarına bağlı kalınarak telif edilmişlerdir

Anadolu sahasında ilk Türkçe nazire olarak kabul edilen eser, Ahmed-i Rıdvan’ın Mahzenü’l-Esrar’ıdır. Ahmed-i Rıdvan’ın Rıdvaniyye isimli mesnevisi de dinî ve ahlakî öğütler içeren bir eserdir. Yahya Bey’in Gülşen-i Envar, Gencine-i Raz ve Kitab-ı Usul adlı eserlerinde de dinî nitelikli hikâyeler ve temsiller anlatılmaktadır.

Dinî-mistik konuların işlendiği eserler arasında en dikkate değer olanı ise Azerî İbrahim Çelebi’nin 3140 beyitlik Nakş-ı Hayal adlı mesnevisidir. Nakş-ı Hayal dışındaki eserler tarihi ve destani mesnevilerdir.

Gazavatname türünde yazılmış mesnevilerin ilk örnekleri II. Bayezit devrinde yazılmış manzum tarihlerdir. XVI. yüzyılda Priştineli Baharî (ö.1526)’nin Sultan Süleyman’ın Macaristan seferini anlattığı Fetihname-i Engerus adlı kısa mesnevisi, Fütuhî Hüseyin Çelebi’nin aynı konuyu ele aldığı Enisü’l-Guzat’ı, Âsafî (ö. 1604)’nin 1587 tarihinde tamamladığı Şecaatname adlı gazavatnamesi türün belli başlı örnekleri arasında sayılır. B,C,D,E seçenekleri dini ve tasavvufi mesnevileridir.

Yavuz döneminin şairlerinden Üsküplü İshak Çelebi, Sücudî, Keşfî, Süheylî, Muhyî ve Edayî; bilginlerinden Hoca Sadettin ve Akkoyunlu sarayında münşilik ve hükümdar çocuklarına lâlâlık hizmetinde bulunan ve daha sonra Osmanlı bürokratı olarak tanınan İdris-i Bitlisî ve onun hemşerisi Şükrü Selimname yazmıştır. Osmanlı tarihçileri arasında sayılan Hadidî’nin Süleymanname olarak da bilinen Tevarih-i Âl-i Osman’ı yazmıştır.

Şecaatname, Âsafî (ö. 1604)’nin 1587 tarihinde tamamladığı gazavatname örneğidir ve tarihi bir mesnevidir. A,B,C ve E seçeneklerinde verilenler ise yerli ve realist mesneviler arasında yer almaz.

Mesihî ve Zatî’nin Edirne için yazdıkları şehrengizler bu türün ilk örnekleridir. Manisalı Camî’nin ve Derzizade Ulvî’nin Manisa için yazdıkları şehrengizler, Lâmiî Çelebi’nin Bursa Şehrengiz’i, Vizeli Behiştî’nin (ö. 1571?) Bursa ya da Vize için yazdığı şehrengiz, Bursalı Rahmî’nin (ö. 1567) Yenişehir Şehrengizi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Gelibolu Şehrengizi türün XVI. yüzyılda yazılmış örneklerindendir.

Anadolu sahasında türün ilk örneği, Edirneli Revânî (ö. 1524) tarafından İşretnâme adıyla verilmiştir. 694 beyitlik mesnevi, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Başarılı bir eser olması dolayısıyla kendinden sonraki bu tür eserlere örnek olmuştur.

Muyî’nin hasbihâl tarzında yazmış olduğu bu mesnevi, 2759 beyitten oluşmaktadır. Eser, aruzun “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Eserin kahramanlarından Nalan, şairin kendisini temsil eder. Olay örgüsü bir rüya motifiyle başlar.

Ebkâr-ı Efkâr, Molla Maşîzâde Fikrî Dervîş’in yazdığı bu eser, 1504 beyitten oluşmaktadır. Şairin Edirne ve İstanbul’da yaşadığı bir aşk hikâyesini anlattığı bu eseri, bir sergüzeştname veya hasbihâl olarak kabul edilebilir.

Safî, Hasbihâl’ini 1586 tarihinde yazar. 830 beyitlik bu mesnevi “feilâtün mefâilün feilün” vezniyle kaleme alınmıştır.